Shembja e Teatrit Kombëtar ka bërë bujë edhe në mediat e huaja, ndërsa kanë qenë të shumtë zërat kritikë për vendimin për prishjen e tij.

Marco e Dario Zappa, dz muzikantë nga Zvicra, që prej vitesh janë të pranishëm me koncertet e tyre ne Shqipëri dhe në Ballkan, nuk kanë ndenjur dot indiferentë përball kësaj ngjarje. Ata i kushtuan një këngë teatrit dhe shembjes së tij me një muzike dhe tekst prekës, duke përdorur edhe fjale shqip.

“S’e beri tërmeti, e beri pushteti”- thuhet ne këngën  e tyre për teatrin. “Shuat një qiri që i jepte drite qytetit. Perse?”,- pyesin artistet qe këndojnë këngën në italisht. Përmes vargjeve si “dhuna e pushtetit na kujtoi te kaluarën”, autoret e krahasojnë aktin e qeverise për shembjen e Teatrit me atë te regjimit diktatorial për shembjen e kishave dhe xhamive.

Vargjet kushtuar Teatrit:

ATË NATË TË SHTUNE, PËRSE?

E latë dalëngadalë të vdesë,
E katandisët dalëngadalë
Në një gërmadhë
Pastaj një të shtunë, natën
Goditja finale!

Mospërfillës ndaj të gjithë atyre
Që për njëzet e shtatë muaj,
Çdo mbrëmje, çdo natë
Besuan tek kjo ëndërr
Zemrën e tyre që rrihte.
Përse?

Dhuna e një pushteti
Kujton të kaluarën
S’e bëri tërmeti,
E bëri pushteti

Fikët një qiri
Që i jepte dritë qytetit
Dhe ne pyesim veten: Përse?

Sa bukur ishte të luaje
Në këtë teatër të mrekullueshëm

Po, pak i vjetër dhe i lënë pas dore
Por e vërtetë, i ngrohtë dhe shumë i dashur.

Shkatërruat një histori,
Duke mbytur çdo shpresë.

Përse? Përse? Përse?

Dhuna e një pushteti
Kujton të kaluarën …

S’e bëri tërmeti,
E bëri pushteti

Fikët një qiri
Që i jepte dritë qytetit
Dhe ne pyesim veten: Përse?

Unë jam Teatri
Unë jam Shqiptar

Fikët një qiri
Që jepte dritë…
Që i jepte dritë qytetit

Përse? Përse? Përse?

E latë dalëngadalë të vdesë,
E katandisët dalëngadalë në një gërmadhë

Pastaj një të shtunë, natën
Policia dhe buldozeri

Mospërfillës ndaj të gjithë atyre që …
Çdo mbrëmje, çdo natë,
Besuan te Teatri,
Te një zemër që rrihte

Fikët një qiri
Fikët një flakë!

Që na jepte jetë të gjithëve … ne!

ANILA DEDAJ/ “Për Moikom Zeqon kam një mendim shumë të mirë. E kam njohur që kur ka qenë fare i ri.

Ishte nga ata që krijonte gëzim, gjallëri në jetën letrare. Për këtë, ai ka qenë edhe shumë i njohur. Është nga ata, që i mungojnë shumë letërsisë kur largohen nga jeta”. Shkrimtari Ismail Kadare e kujton përmes këtyre fjalëve poliedrikun Moikom Zeqo, të ndarë nga jeta në orët e para të mëngjesit të 15 qershorit.

Me të lidhen edhe hapat e parë të Zeqos në krijimtarinë letrare, duke qenë se ndër botimet e tij të para kanë qenë pikërisht dy ese për romanet “Kështjella” dhe “Kronikë në gurë” të Kadaresë.

Sa i përket veprës së Zeqos, Kadare shprehet: “Ka qenë i çmuar. Nuk ka qenë i mënjanuar, as i pavlerësuar, përkundrazi. Miku ynë, në letërsinë letrare shqiptare tregoi se është e shëndetshme që t’i gëzojmë njerëzit që e duan”. Të ritakuar disa muaj më parë, kur shkrimtarin e pyesim nëse e gjente Moikom Zeqon të ndryshuar nga ai që njihte dikur, ai përgjigjet: “Vështirë ta them. Por jo, brenda limites së gjërave nuk kish ndryshuar”, duke shtuar se ishte po ai njeri i palodhur. Kadare vlerëson edhe kontributin e Zeqos përmes zërit kritik dhe mendimit të lirë, pavarësisht përjashtimit të hershëm nga politika si ish-deputet i Partisë Socialiste.

“Ka qenë shumë i pranishëm në ngjarjet e ditës së kohës, por jeta ka ligjet e saj”, thotë ai për “Panorama.al“. Zeqo, edhe në librat e tij, si te “Laboratori i ëndrrës”, tregon për episode ku Kadare shpreh një lloj përkrahje ndaj tij si krijues i ri letrar. Lidhur me këtë, shkrimtari shprehet se një qasje e tillë i ka shërbyer edhe nevojës për të shpënë artin dhe letërsinë shqiptare përpara, përmes dashamirësve dhe krijuesve të saj.
“Letërsia ka nevojë për njerëz që ta mbajnë gjallë, që e duan artin dhe janë të lidhur me të. Dhe është ditë zie, sidomos kur njerëz të tillë largohen nga jeta”, shton më tej.

NJOHJA E KAHERSHME KADARE-ZEQO

Shkrimtari Moikom Zeqo, pak muaj më parë, në një intervistë për “Panoramën”, rrëfeu rreth njohjes së hershme me Ismail Kadarenë.

“Për herë të parë e kam takuar në ’64-ën pranë Vilës së Musa Jukës, ku edhe gjendej Lidhja e Shkrimtarëve e gazeta ‘Drita’. Ende s’i kisha mbushur të 15- at. E kujtoj me atë pardesynë me paleta, kur sapo ishte kthyer nga Bashkimi Sovjetik.

Ishte i vetmi që kishte një pamje mjaft simpatike, prej shkrimtari. Diçka që te të tjerët nuk e vëreja. Prej kësaj periudhe derisa u largua në Francë, unë kam qenë njeri i shtëpisë tek ai dhe po ashtu e anasjella. Edhe Kadare vinte shpesh në Durrës”, tregonte poliedriku.

Zeqo rrëfeu edhe rreth episodit, ku sjell në vëmendje përkrahjen që Kadare tregoi lidhur me honorarët e poezive të tij, që shefi i redaksisë “Drita” duhet t’i shlyente. Ndërsa i bëhet me dije se do të shpërblehej vetëm për poezitë e botuara, Kadare ndërhyn duke i kërkuar Dhimitër Fullanit që Zeqo të paguhej në total për librin e tij, i cili botohej për herë të parë.

*Ky artikull është ekskluzivisht për “Panorama.al’. Riprodhimi i tij nga media të tjera në mënyrë të pjesshme ose të plotë pa lejen e kompanisë do të ndiqet në rrugë ligjore.

ANILA DEDAJ/ Gjurmët e bardha që Moikom Zeqo la te miqtë e tij shfaqen në pikëllimin që rrjedh në zërin që dridhet, përlotjet që shënojnë harta të dhimbjes, ndërsa përpiqen të rrëfejnë sadopak nga eruditi.

Kjo ndodh edhe me poetin Sadik Bejko, i cili përpiqet të kapërdijë lotët për ndarjen e parakohshme të mikut e tij mëngjesin e 15 qershorit, ndërsa prej pak ditësh kishte mbushur 71 vjeç. Një gjysmë shekulli miqësi, prej së cilës për “Panoramën” ai sjell fragmente kujtimesh nga koha kur Zeqo ishte një gazetar i ri e me ambicie në poezi, largimit të tij për në Rrogozhinë prej modernizmit që kish shfaqur në letërsi, si dhe poliedrikun “në periudhën e lirisë”.

Bejko tregon se si i ruajtën marrëdhëniet e mira gjatë viteve të para ’90, kur të dy u angazhuan në politikë në dy partitë e mëdha “kundërshtare”, si dhe një mësim jete që i dha të birit për vlerat e miqësisë me Zeqon në dyert e Parlamentit gjatë vitit ’92. Si njeri i letrave, ai tregon shkrimtarin Moikom në diktaturë dhe demokraci, duke shprehur dëshirën që vepra e poliedrikut të studiohet dhe t’i kthehet e studiuar kulturës shqiptare.

Zoti Bejko, miq dhe kolegë prej dekadash me poliedrikun e ndjerë Moikom Zeqo. Si jeni njohur?

Moikom Zeqo ka qenë një i ri shumë i talentuar, i cili që kur ishte adoleshent ka shkruar dhe botuar poezi. Ishte 5 vjet më i ri dhe duke qenë se unë nisa të botoj me vonesë, mund ta quajmë veten tonë si poetë të një brezi. Ne hymë në letërsi gjatë vitit 1970. Në vitet që pasuan, nga 1971 deri në 1974, unë kam punuar në Radio Televizion në Tiranë, ndërsa Moikomi punonte në gazetën “Drita”. Ishte ndër gazetarët e rinj dhe në atë periudhë takoheshim pothuajse përditë. Përpos kësaj, ai kishte hyrë në rrugën e poezisë me seriozitet, me ambicie dhe me dëshirën për ta modernizuar poezinë shqipe, ose për të sjellë në Shqipëri atë frymë moderniteti, që në atë kohë mbizotëronte në të gjithë Europën, jashtë Shqipërisë. Sigurisht që kjo frymë moderniste, e cila kulmoi në vitet 1971-1973, të quajtura si “vitet e liberalizmit”, pësoi një goditje në Plenumin IV, ku edhe Moikom Zeqo mori goditjen e tij. Pra, si të thuash, ai “e pagoi” për cilësitë dhe ambiciet që solli për modernizimin e poezisë shqipe, për modernizimin e gjithë asaj që konsiderohet si letërsi dhe kulturë shqiptare. Kështu, u dërgua në Rrogozhinë. Gjatë kësaj periudhe, edhe unë pësova të miat dhe u dërgova në Tepelenë, megjithatë ne vazhdonim të takoheshim.

Si e përjetonte Zeqo këtë lloj ndëshkimi për qasjen e tij moderne në letërsi?

Në atë periudhë ishte e vështirë të flisje, vetëm mund të nënkuptoje. Mirëpo, ajo që duhet të përmend është fakti se Moikomi ishte një djalë me prirje politike dhe ideore të majta. Edhe ai, sigurisht që e ndiente se i takonte së majtës, por njëkohësisht ndiente se ajo e majtë e kufizonte për referencat që kishte. Moikom Zeqo ishte një njeri i kulturës, që kishte referenca që janë universale. Ai kishte kultin e fjalës së bukur, kultin e historisë, të kulturës shqiptare. Dhe kështu, ato vite ishin mbytëse, vrasëse në kuadrin e asaj politike, ideologjie të majtë jashtëzakonisht të ashpër. Moikom Zeqo, me ambicien e fuqinë shpirtërore që pati, diti të dalë përtej këtyre, duke ruajtur veten e tij si një njeri i kulturës.

Fillimi i viteve ’90 ju gjen të dyve të përfshirë në politikë, ndonëse Zeqon në radhët e PS-së dhe ju si pjesë e PD-së. Si e kujtoni Moikom Zeqon si politikan dhe sa ndihej impakti i një personaliteti të tillë në Parlament?

Kemi qenë bashkë në Parlamentin shqiptar gjatë viteve 1992- 1996, ai në Partinë Socialiste, unë parlamentar me Grupin e Partisë Demokratike. Pavarësisht drejtimeve politike, kemi qenë gjithmonë miq. Kemi dhuruar dhe lexuar librat e njëri-tjetrit dhe kjo miqësi ka vazhduar gjatë gjithë jetës sonë.

Moikom Zeqo ka në fibrën e tij “racën” e politikanit, por më shumë sesa politikan ai donte të ishte intelektuali publik. Intelektuali që mban qëndrime publike politike për të gjitha ngjarjet me rëndësi në një kohë të caktuar. Që në rininë e tij ka qenë i orientuar nga politika e majtë. Pastaj, sa u përket viteve të pluralizmit, ai luftoi fort që në fillime që Partia e Punës së Shqipërisë të kthehej në një Parti Socialiste. Ka dhënë kontributin e tij bashkë me emra si Dritëro Agolli për ta bërë këtë kthesë. Ndonëse Moikom Zeqo si intelektual i vërtetë ka përkrahur politikat e së majtës, ne e kemi ruajtur miqësinë. Kjo, sepse ishte një tjetër fill që na lidhte, ishte ai i poezisë, letërsisë, kulturës, që shënojnë interesa më të gjera sesa politika. Letërsia i takon një periudhe të pakohë, të përjetshme, ndërsa interesat politike, sikundër mund të mbrohen në kuadër të ngjarjeve të ditës, edhe shterojnë, “harxhohen” me kohën.

Po pas largimit nga politika, çfarë qëndrimi mbajti?

Edhe pasi dolëm nga Parlamenti, ai përsëri pati zërin e vet publik, pasi gjithmonë është afishuar me qëndrimet e veta. Sigurisht që, sa i përket profilit politik të Moikomit, ai ishte një intelektual i së majtës, sikundër edhe Dritëro Agolli, Rexhep Qosja, Pëllumb Xhufi dhe shumë figura të tjera intelektuale të së majtës shqiptare.

Për sa i përket krijimtarisë së tij letrare në sistemin komunist, a mund të thuhet se vepra e tij pothuajse e përjashton politikën apo ideologjinë e asaj kohe?

Unë mendoj se periudha e krijimtarisë së një shkrimtari, jo vetëm për Moikom Zeqon, por edhe për figura të tjera si Dritëro Agolli, Ismail Kadare etj., që kanë krijuar në atë kohë sidomos poezi, është patjetër e ngulur në kohë. Pra, ka patjetër referencat që i takojnë asaj kohe. Shkrimtari nuk mund t’u shpëtonte dot temave politike të ditës, “skarciteteve”, që ishin tema politike të ditës së socializmit të asaj kohe. Por përtej këtij “skarciteti” të detyrueshëm, me rëndësi është se çfarë mbetet, çfarë del përtej kohës. Dhe unë them se te Moikom Zeqo mbetet më shumë dhe letërsi më e mirë se ajo që koha e ka ‘skartuar’. Mbetet profili i tij prej shkrimtari, që donte ta modernizonte letërsinë shqipe edhe nën diktaturë.

E keni ruajtur miqësinë me të deri në ditët e fundit, si i kujtoni takimet apo bisedat e fundit me të?

Moikom Zeqo ishte një njeri jashtëzakonisht i ditur dhe bisedat me të ishin sa intime, personale, për familjet tona e njerëzit tanë të dashur që na rrethonin, aq edhe për poetët, shkrimtarët, shfaqjet kulturore, problematikat e atij që ne e quajmë si tranzicion të ashpër dhe shumë të vështirë. Moikomin e kujtoj si një njeri shumë të këndshëm në biseda, një intelektual që merrte frymë fort me ngjarjet e ditës dhe të jetës.

Prej afro 5 vitesh vuante nga leucemia akute, kishit biseduar në lidhje më sëmundjen e tij?

Kujtoj se e kam takuar në ditët e para, kur sapo i ishte shfaqur leucemia akute. Mendonte se mund të zgjaste deri në 10 vjet por kurthet e jetës janë të tilla, ndonjëherë fatale dhe ai nuk i bëri dot as pesë vjet (përlotet)… Megjithatë, Moikom Zeqo ishte një njeri me natyrë optimiste, “një makineri pune e vullnetshme dhe e frymëzuar” deri në fund. Unë jam krenar që kam pasur mik Moikom Zeqon! E kam menduar gjithmonë si një gjigant nga pikëpamja e shëndetit, pasi ai ka qenë notar (zhytej nën ujë) dhe një njeri shumë aktiv. Ka pasur një fizik për zili prej sportisti dhe nuk e mendoja kurrë këtë që ngjau. Siç ju thashë, jam më i madh në moshë dhe kam një pikëllim shumë të madh që ai u sëmur dhe u nda nga ne fizikisht…

Kritikë e shkrimtarë, kur flasin për veprën e Moikom Zeqos, e konsiderojnë atë si shkrimtar të së ardhmes dhe thonë se vepra e tij kërkon një lexues të një niveli të lartë. Cili është perceptimi juaj për krijimtarinë letrare të Moikomit?

Moikom Zeqo ka një krijimtari letrare shumë të pasur pas viteve 1990, në periudhën e lirisë. Shkrimet e tij janë eseistikë, monografi me studime për shumë shkrimtarë e figura të shquara, si: Lasgush Poradeci, Migjeni, Dritëro Agolli, Rexhep Qosja, Naim Frashëri etj. Ai ishte jashtëzakonisht prodhimtar. Sa i përket Moikomit poet, ai është një prodhues fantastik i metaforave nga më të shkëlqyerat që mund të kenë qenë në letërsinë shqipe. Pra, jemi përpara një lartësie. Është lartësia e veprave të tij. Sigurisht, kur je në këmbët e një lartësie, nuk i rrok dot majat dhe pjerrësitë e saj. Duhet pak kohë të distancohemi, të ftohemi nga hidhërimi dhe njohjet që kemi pasur me të e mandej të gjykojmë për veprën e tij. Mendoj se e ardhmja do të flasë për veprën e Moikomit, studimet do merren me të. Krijimtaria e Moikomit është një lëmishte që duhet studiuar dhe t’i kthehet e studiuar kulturës shqiptare, për ta vendosur atë në vendin që i takon.

Së fundmi, nëse nga takimet me të do t’ju kërkonim të shkëpusnit një fragment që ju ka lënë më shumë mbresa, çfarë ju vjen ndër mend?

Ka ndodhur rreth viteve 1992-1993, kur ne ishim të dy në Parlamentin shqiptar. Njohja jonë ishte e hershme dhe ne e kishim ruajtur miqësinë, pavarësisht angazhimit në parti të ndryshme e asaj që na kishte ndodhur. Ishim të dy te dyert e Parlamentit, përpara Akademisë së Shkencave, kur gruaja ime dhe djali i vogël, që asokohe ishte afro 13 vjeç, na panë duke u përqafuar.

Bashkëshortja erdhi dhe e takoi Moikomin, pasi ne kishim njohje familjare, ndërsa im bir më tha: “O ba, ti takohesh me Moikom Zeqon, po ky është socialist”.

– Unë takohem se e kam Moikom Zeqon shok prej vitesh dhe do ta ruaj miqësinë me të, – i them.

– Betohu o ba, betohu që ti e ke shok Moikom Zeqon, – më përgjigjet im bir.

– Dhe unë i thashë: Po biri im, unë e kam shok Moikom Zeqon, pavarësisht nga ndasitë tona politike. Ne kemi një jetë të tërë që jemi shokë… Dhe ti, pavarësisht bindjeve, ruaji miqësitë me njerëzit!

PANORAMA

 Ministrja e Kulturës Elva Margariti ka zgjedhur hapjen e fondit të përkthimit nga gjuha shqipe në gjuhë të tjera, për të përuruar hapësirat e reja të Qendrës Kombëtare të Librit dhe Leximit, një institucion i ri dedikuar librit në vend.

Drejtorja e QKLL-së Alda Bardhyli e quajti promovimin e librit shqip në skenën ndërkombëtare si një nga prioritetet e këtij institucioni.

“Promovimi i librit dhe autorit shqiptar në gjuhë e kultura të tjera do të jetë në fokus të punës së Qendrës Kombëtare të Librit dhe Leximit. Ky fond i bërë publik sot është një ftesë për gjithë botuesit e huaj që të aplikojnë deri më 20 korrik. Por mbështetja jonë nuk do të mbetet vetëm në këtë fond. Ne kemi nisur komunikime me institucione ndërkombëtare të librit për të krijuar më shumë hapësira dialogu për autorët shqiptar”, tha Bardhyli.

Sipas saj, QKLL do ti japë mundësi autorëve shqiptarë të jenë të pranishëm në ngjarjet kryesore të librit në rajon, si një mënyrë për të promovuar vlerat tona më të mira.

E konceptuar si një hapësirë bashkëkohore, QKLL tashmë ka nisur punën për të vijuar prioritet në shërbim të librit shqip.

“Tashmë libri ka një institucion dedikuar atij, ne do të mbështesim Qendrën në vizionin e saj në shërbim të librit në vend”, tha Ministrja Margariti.

Vetëm një javë më parë QKLL hapi fondin e letërsisë për fëmijë, një ftesë për të mbështetur autorët shqiptar që shkruajnë në këtë gjini.

”Ne e kemi shpallur muajin qershor si muajin e letërsisë për fëmijë. Është shumë e rëndësishme të rrisim ndjeshmërinë ndaj një tradite që ka të bëjë me edukimin, pasi edukimi nis që tek fëmijët. Ky fond kërkon të mbështesë dhe frymëzojë autorët e rinj drejt një gjinie shumë pak të lëvruar këto vite”, tha Bardhyli.

Sipas saj situata e krijuar me Covid 19 ka bërë që të kërkohet një formë e re komunikimi përmes librit, në rrugët e reja që ti jep teknologjia.

ANILA DEDAJ/ Poliedriku u nda nga jeta mëngjesin e 15 qershorit në moshën 71- vjeçare, duke lënë pas dhimbje tek ata që e njohën dhe misterin për dijet e universale e të gjithanshme që zotëronte.

Konsolidimin e formimit të tij, përpos literaturës e punës në terren, ai e arriti edhe falë figurave të duhura që zgjodhi si referencë. I tillë ishte edhe Lasgush Poradeci, me të cilin, siç vajza e tij Maria tregon për “Panoramën”, e lidhte një miqësi shumëvjeçare.

“E donte shumë edhe mamaja ime”, rrëfen Maria, duke shtuar se krahas natyrës së çiltër e miqësore të Zeqos, me Nafijen e Poradecit (të cilën shkrimtari e konsideronte si ‘një intelektuale të ndritur’), i lidhte edhe Durrësi, vendlindja e tyre.

Pikërisht për këtë miqësi që edhe vetë eruditi e konsideronte si “një pasuri të madhe shpirtërore e mendore”, ai do të gëzohej pa masë, kur Maria, disa vite më parë, do t’i niste një email me shënimet në ditar të Poradecit, lidhur me vizitat që së bashku me bashkëshorten, Lidën, i kishin bërë në Pogradec në vitin 1980. Vlerësimin e madh që Zeqo pati kundrejt Lasgushit (e konsideronte si figurën më të madhe intelektuale e viteve ’30) do ta shprehte duke përgatitur për të dy botime, “Lasgushi i panjohur” dhe librin album “Lasgush Poradeci dhe engjëjt e pikturës”.

Një vlerësim që me sa duket ka qenë reciprok, pasi edhe Moikom Zeqo, siç Maria tregon, do të ishte shkrimtari më i përmendur në ditarin e Lasgushit. Edhe pas vdekjes së poetit, ai dhe bashkëshortja, Lida, ruajtën raporte miqësore me të dyja vajzat e tij, Marian dhe Kostandinën.

Zonja Gusho, i ndjeri Moikom Zeqo veçonte në diskurset për letërsinë babain tuaj, Lasgush Poradecin, si një nga figurat më të ditura të viteve ’30, për kontributin në letërsi, por edhe për marrëdhëniet miqësore e familjare që kishit krijuar. Në disa prej takimeve mes tyre edhe ju keni qenë e pranishme. Çfarë kujtoni rreth tyre?

Moikomi ka hyrë si mik i babait tim shumë herët në shtëpinë tonë. Ishte një njeri shumë i dashur dhe të bënte për vete sapo e takoje. Mamaja ime sidomos e donte shumë. Sepse e kishte dhe nga Durrësi. Moikomi ishte gjithmonë i qeshur dhe ia kish fituar zemrën. Ishte një njeri që nuk dinte të krijonte distancë. Ishte gojëmbël dhe nuk mbante inat, si dhe shumë i disponueshëm kur i kërkoje një ndihmë. Mua dhe motrën time na ka ndihmuar shumë kur kemi pasur nevojë, sidomos mua.

Disa vite më parë, ju do t’i dërgonit një email poliedrikut, me shënimet në ditar të Poradecit, sa u përket takimeve me Moikomin dhe bashkëshorten e tij, Lidën. Si i priti Zeqo ato? Është e vërtetë që është një nga shkrimtarët më të përmendur në ditarin e babait tuaj?

Njëherë pata shkruar diçka dhe e botova në gazetë, mbështetur mbi librat me autograf që ai i kishte dhuruar babit tim. Iu bë shumë qejfi. Por më shumë u gëzua kur i thashë se ditët kur ishin në Pogradec me të shoqen për muaj mjalti dhe kishin vizituar babin, ai i kishte shkruar në ditarin e tij. Ndoshta vërtet ashtu është, që në ditarin e babit tim ai është shkrimtari më i përmendur.

Moikom Zeqo ka krijuar një lidhje më shumë me lexuesin dhe Poradecin edhe përmes dy botimeve “Lasgushi i panjohur” dhe librin album “Lasgush Poradeci dhe Engjëjt e Pikturës”. Si e keni pritur kujdesin që ai ka treguar ndaj dorëshkrimeve të Poradecit, por edhe ndaj librit-album?

Kur mora vesh që ishte i sëmurë, u dëshpërova shumë. Por ai nuk mund të kalonte në botën tjetër pa bërë një studim për Lasgushin, që e kishte shumë të dashur. Na ka gëzuar shumë, si mua, ashtu edhe motrën.

Cili është vlerësimi juaj për Moikom Zeqon si një figurë shumëdimensionale, veçanërisht sa i përket krijimtarisë letrare që ai la pas?

Ishte një njeri shumë i ditur, mund ta pyesje për gjithçka dhe ai nuk përtonte asnjëherë të përgjigjej. Do të na mungojë shumë mua dhe motrës, gruas dhe së shoqes së tij, Lidës, fëmijëve dhe gjithë kulturës shqiptare. Do kujtohet gjithmonë me dashuri dhe mirënjohje për të gjithë veprën që la dhe nga ata që e njohën. I përjetshëm qoftë kujtimi i tij.

Ditari/ Takimet e Moikomit me Lasgushin

Ishte viti 1980, kur Moikom Zeqos i kërkohet nga Muzeu Historik i Pogradecit për të bërë një zhytje kërkimore në afërsi të gadishullit të Linit për të zbuluar një thesar të fshehur, që sipas hamendësimeve i përkiste perandorit ilir, Justinianit të Bizantit. Gjatë kësaj kohe të qëndrimit të tij në Pogradec, ai, së bashku me bashkëshorten e tij Lidën, do ta vizitojë disa herë Lasgushin. Në disa prej takimeve, të pranishëm do jenë edhe bashkëshortja e poetit, Nafija, si dhe dy vajzat e tij. Do të kalonin vite, kur vajza e Lasgushit, Maria, do të zbulonte se poeti këto vizita të Moikomit i kishte shënuar në ditarin e tij, bashkë me të tjera vizita e biseda të ’81-shit. Në ditar, poeti shkruan edhe për vajtjen e anuluar të tijën dhe Zeqos në Kosovë (për shkak të vdekjes së Titos, në një delegacion të Lidhjes së Shkrimtarëve).

PJESË NGA DITARI I LASGUSHIT
(Përgatitur nga Maria Gusho)
Poradec, 18 shtator 1980:
Më vizitoj poeti dhe shkrimtari Moikom Zeqo me nusen e tij, i cili u martua tashi.
Tha: “Kam ardhur disa herë”. Dje më lajmëroj me anën e fqinjëve se do të vijë sot në orën 10.
Më solli si dhuratë “Perëndeshën e Butrintit”(porcelan), tha: “Do na e kthejë Italia”.
Më solli libërzën e tij “Stina e balonave” me vjersha për fëmijë, botuar në Tiranë 1979, më ka shkrojtur kushtim, më solli edhe fotografinë e mozaikut të Durrësit: “Bukuroshja e Durrësit”.
Më tha do vijë prapë.
Edhe në fotografia ka kushtim.
Kushtimet janë (i librës): “Poetit të madh Lasgush Poradeci etc”, (i fotografisë): “Lirikut të madh Lasgush Poradeci ect”.
Më kërkoj “Kamadevan”, i thashë t’ia korrigjoj gabimet daktilografike, pastaj t’ia jap.
Poradec, e premte 26 shtator 1980:
Ardhi mbrëmave ora 6 Moikom Zeqoja në shtëpi, më solli dhuratë 1 klen (peshk) të math, tha: “E vrava me thikë unë nën ujë, ma rrëfeu gushën e klenit ku kish hyrë thika. Moikomi dje vajti në Elin(në fshatin Buqeza, në gadishullin e Linit) për hunjtë që duken nën ujë.
Më tha: “Zbulova banesat lakustre, hunjtë ishin prej gështenje”. Kish hyrë 2 herë nën ujë, çdo herë kish ndenjur nën ujë nga 45 minuta.
“Nesër,- tha, – do vete prapë në Elin. Nesër do vijnë atje profesorët francezë” (që janë për vizitë?).
I thashë të vejë bashkë me Bashkim Shehunn në Ministrinë përkatëse.

Tha: “Do ta mbarojmë” (po a do mundi të mbarojë emërimin e Maries?)
Poradec, e shtunë 27 shtator 1980:
Moikomi më ardhi në shtëpi bashkë me të shoqen në orën 9 të mëngjezit, u fjalosmë mjaft, pastaj vajtmë në kafenenë e “Turizmit” të vogël, ku ndenjmë me Nuçi Tirën.
Ardhi Moikomi edhe mbrëmave (pa u ngrysur) ora 6 me të shoqen në shtëpi, më shpuri në “Turizmin e math”.
Pagovi, si gjithnjë, ay (s’më ka lënë kurrë të paguaj unë).
Poradec, e hënë 29 shtator 1980:
Moikomi më tha se do vemi në Kosovë prillin ose majin e arthmë (1981). Unë i kam thënë këto ditë se kam disa kondita që të vete në Kosovë.
Moikomi më tha se pregatitjet për vajtjen time në Kosovë (Prishtinë) janë të gatshme. Po unë nuk e kam fjalën për “Pregatitjet që qenkan gati. Unë kam kondita që të mund të vete në Kosovë.
Poradec, 25/10/1980:
Mora letër prej Moikom Zeqos, më dërgon dhe 1 fotografi timen që më nxorri me aparatin e tij. Më thotë se Marien do t’a emërojnë së shpejti (u interesua ay), më dërgon të fala prej Ismail Kadaresë, Bashkim Shehut dhe gruas së tij.
Poradec, e premte 17 korrik 1981:
Ardhi Maria prej Tirane, 5 ditë me rrogë 7 pa të drejtë rroge.
Më tha që më 5 maj, 1 ditë pasi u nisa për në Poradec (4 maj) më kish ardhur në shtëpi në Tiranë Moikom Zeqoja bashkë me Bashkim Shehun.
Kur i tha Maria që kisha shkuar në Poradec, Moikomi kish thënë:
“Ah!”, me shumë surprizë. Kishin ndenjur si ndonjë orë, i kish fjalosur Maria. Moikomi kish sjellë dhe 1 libër të tij… I kish thënë Maries se do më vinë në Poradec. Kishin vajtur me 1 veturë.

PANORAMA

Nikoll Lesi

Dje u përcoll për në jetën tjetër, Moikom Zeqo. Një intelektual i kalibrit europian, një atdhetar-patriot i flaktë, një socialist i dlirë që ishte Misionar në PS.

Ai nuk bënte kompromis me të keqen në PS. Ai fliste, kritikonte këdo në drejtim kur nuk vepronte mirë në shërbim të së majtës moderne e mbi të gjitha ndaj njerëzve të thjeshtë.

Moikomin e kam njohur që herët, ndër vitet e para kur gazeta “KOHA JONE” u bë numri një në median shqiptare. Ai shkruante në gazetë shkrime, ese, studime të cilat i përshtaste në gjuhën e popullit, jepte intervista, ishte i pranishëm në faqet e gazetës. Si rregull me Sandër Frangaj, dikur, jepnim honorare të majme për kohën, bile që edhe sot duken shumë, pasi kishim tirazh të madh shitje “Koha Jone”. Flitej për 80 mijë kopje në ditë!

Moikomi ishte i veçantë, edhe kur ia çonim të zyra apo sa shkelte të tuneli i rrugicës së redaksisë, i nxirrnim zarfin e honorarit për çka kishte botuar, por ai nuk pranonte. Edhe kur ia jepnim me zor, ai thoshte njëmijë herë faleminderit, sikur po ia falnim, ndonëse ishte haku i punës së tij.

Moikomi, Dritëroi, Hajdaraga e disa të tjerë që militonin në PS ishin Misionarë në atë parti. Edhe Xhevat Lloshi, edhe Rexhep Mejdani, edhe Arta Dade, edhe të tjerë. Dje e tha bukur Pandeli Majko se grupi parlamentar i PS-së ndër vitet 1992-1996 ishte grupi më intelektual dhe Misionarë të së vertetës.

Ai, si me shpoti, la të kuptohej se sot PS-ja ka përfunduar në një grup sharlatan.

Edhe presidenti Meta po dje pas ceremonisë së Moikomit, ndër të tjera, pohoi se “E qartë mbetet se edhe brenda familjes politike qëndroi (Moikomi) një personalitet kritik dhe parimor, problematik me çdo lloj pushteti, por i dashur dhe i adhuruar nga qytetarët, lexuesit dhe dashamirësit e pafund që vlerësonin virtytet e tij dhe njohuritë e tij si dhe pa bërë kompromis për të vendosur interesin e tij para interesit kombëtar”.

Pra një parti politike dallohet sa intelektualë ka brenda saj, pasi nëse ka të tillë, ata flasin vetë, ata krititkojnë dhe nuk pyesin për kryetarin; ata janë zemra e një force politike.

PS-ja kishte plot të tillë. Kishte dhe Dritëroi Agollin, një nga korifenjtë e letërsisë shqipe. Në këtë fill PS-ja shkoi deri nga viti 2005. Atë vit dhe në ato zgjedhje PS-ja u deformua në shtyllën  kurrizore të saj. Ishte Fatos Nano që për të fituar prapë pushtetin përballë rikthimit të Berishës solli në selinë rozë biznesmenët e “fortë”, njerëz pa identitet, por që blinin vota apo rruanin vota.

Fatos Nano nga lider që e modernizoi atë parti në vitin 1991 dhe ku lejoi fraksionet, i futi fitilin e shkatërrimit në vitin 2005.

Më pas shif e shkruaj, thotë populli! Erdhën deputetë e kryebashkiakë me nga pesë emra! U futën në kupolën e selisë rozë “të fortët”, ku edhe zëri i Ditmir Bushatit nuk bën më punë përballë lukunisë se sojit që ka uzurpuar atë parti-model të fillmit të vitëve të para të pluralizmit.

Banditët dhe eurot e drogës përcaktojnë listat e deputetëve. Kriminelët me kollare marrin tenderat, PPP-të, koncensione, etj.

Kanë mbetur edhe ca soji nga fisnikët e dikurshëm në PS, por shantazhohen nga Rilindja. Nuk flasin më, edhe ata!

Tashmë PS-së i është ndërruar palca kurrizore. E tjetërsuan në Rilindje.

Më saktë PS-ja tashmë mund të perifrazohet me pak fjalë: Nga Misionare në Mercenare!

Shtetet e Bashkuara të Amerikës japin 800 mijë dollarë për monumentet e dëmtuara nga tërmeti i 26 nëntorit 2019. Bëhet fjalë për Fondin e Ambasadorëve për Trashëgiminë Kulturore, që këtë vit u orientua drejt restaurimit të objekteve monumentale të dëmtuara në Krujë, Prezë e Durrës.

Me këtë rast, ministrja e Kulturës, Elva Margariti, dhe ambasadorja e SHBA, Yuri Kim, nënshkruan dje Memorandumin e Mirëkuptimit “Për zbatimin e projekteve të financuara nga grantet e Fondit të Ambasadorit për Trashëgiminë Kulturore”. Në mënyrë simbolike ishte zgjedhur si vendnënshkrimi i memorandumit, Muzeu Historik Kombëtar, “Gjergj Kastriot Skënderbeu”, në Krujë, me një pamje spektakolare nga kulla e dëmtuar nga tërmeti.

Teksa shprehu adhurimin për Heroin Kombëtar Shqiptar, Gjergj Kastriot Skënderbeu, ambasadorja u shpreh: “Shënojmë fillimin e projektit për restaurimin e disa monumenteve kulturore të dëmtuara nga tërmeti i 26 nëntorit. Tërmeti mund të ketë shkatërruar ndërtesa, por nuk ka dëmtuar shpirtin e popullit shqiptar dhe jam shumë e kënaqur që ndodhemi këtu për projektet në Durrës, Krujë dhe Prezë. Prej vitit të themelimit, në 2001, Fondi i Ambasadorëve për Trashëgiminë Kulturore ka ofruar mbështetje për më shumë se një mijë projekte, në mbi 125 vende të botës”, tha Ambasadorja Kim, duke shtuar se “jam shumë e lumtur të nënshkruaj sot, së bashku me ministren e Kulturës, Elva Margariti, këtë Memorandum Mirëkuptimi, prej 800 mijë dollarësh për restaurimin e fortifikimeve në Krujë, Durrës dhe Prezë.

Duke pasur parasysh rëndësinë e Kalasë së Krujës, mund të them se ky është projekti më i madh i Fondit të Ambasadorëve për Trashëgiminë Kulturore”. Ndërsa ministrja e Kulturës, Margariti, u shpreh ndër të tjera se: “Ruajtja e kujtesës është një nga misionet më të rëndësishme të njerëzimit, ndaj edhe qeveria shqiptare, krahas me rindërtimin e zonave të prekura nga tërmeti, duke u mbështetur te vizioni për të ardhmen, për një jetë më të mirë,po punon për ringritjen e këtyre monumenteve.

Memorandumi që po nënshkruajmë është vetëm një copëz e atij projekti madhor që ne duam të çojmë përpara, që ka të bëjë jo vetëm me ruajtjen e kujtesës, por edhe me rijetëzimin e trashëgimisë sonë materiale dhe kthimin e saj në një motor zhvillimi ekonomik të qëndrueshëm”.

Presidenti i Republikës, Ilir Meta, vlerësoi artistin, muzikologun, kompozitorin dhe pedagogun e shquar Gjovalin Lazri me Titullin e lartë “Mjeshtër i Madh”. 

Motivacioni i ketij nderimi nga ana e kreut te shtetit eshte: “Në vlerësim të talentit të spikatur muzikor, të mjeshtërisë së lartë të interpretimit si violinçelist, si dhe me mirënjohje për kontributin e veçantë dhënë gjatë punës plot përkushtim si drejtues i Liceut Artistik ‘Jordan Misja’ në fushën e pedagogjisë artistike për formimin profesional të artistëve të rinj”.

“Me violinçelin e tij Profesor Lazri na ka dhuruar kënaqësi artistike dhe estetike, por mbi të gjitha mesazhe njerëzore, të cilat na kanë ndriçuar duke ndryshuar pozitivisht përditshmërinë e jetës sonë, por edhe duke na bërë optimist për të ardhmen”- theksoi Meta.

Në fjalën e mbajtur gjatë ceremonisë solemne të organizuar me këtë rast, ku merrnin pjesë artistë dhe personalitete të muzikës shqiptare, Kreu i Shtetit falenderoi Mjeshtrin Zhani Ciko për prezantimin e veprimtarisë së spikatur të Profesor Gjovalin Lazrit dhe shprehu kënaqësinë dhe privilegjin që po nderon një nga figurat e shquara të muzikës sonë kombëtare.

Pjese nga fjala e Metes 

“Më vjen keq që Profesor Lazri nuk është këtu i pranishëm fizikisht, dhe me këtë rast dua t’i uroj sa më shumë shëndet dhe ta ketë jetën sa më të gjatë, por jam vërtet i lumtur për ndjenjën e mirënjohjes që ekziston te studentët dhe kolegët e tij për të gjithë atë kontribut madhor që ka dhënë!

Me violinçelin e tij Profesor Lazri na ka dhuruar kënaqësi artistike dhe estetike, por mbi të gjitha mesazhe njerëzore, të cilat na kanë ndriçuar duke ndryshuar pozitivisht përditshmërinë e jetës sonë, por edhe duke na bërë optimist për të ardhmen.

Muzika është magjike dhe universale, sepse ajo prek telat e shpirtrave tanë! Ajo mund të ndryshojë botën, sepse ka aftësinë të ndikojë e të ndryshojë shpirtin njerëzor. Muzika i bashkon dhe i bën më të afërt njerëzit e ndryshëm, dhe në të njëjtën kohë e bën shoqërinë tonë edhe më të harmonishme.

Siç ja ka arritur edhe Profesor Gjovalin Lazri, me shumë sukses.

Ndosha ky ka qenë misioni hyjnor i muzikës që e shtyu, e nxiti dhe e frymëzoi përpara 70 viteve Profesor Gjovalin Lazrin që t’i përkushtohej plot pasion e përjetësisht muzikës dhe violinçelit.

Liceu Artistik ‘Jordan Misja’ do t’i shndërronte ëndrrat e tij në një realitet shpirtëror dhe profesional të admirueshëm, së bashku me kolegët e tij, artistët e mëdhenj Tish Daija, Robert Radoja, Zhani Ciko e shumë të tjerë.

Profesorët e parë të Liceut ditën mjaft mirë t’ia dallonin talentin dhe të ushqenin te ai dashurinë e përjetshme për violinçelin.

Më pas, studimet në universitetet e Tiranës dhe të Pragës do të formonin te Gjovalin Lazri një artist të përmasave kombëtare.

Me këtë rast, dëshiroj që si President të vlerësoj dhe të shpreh nderimin dhe respektin institucional, ndaj të gjithë plejadës së mësuesve dhe drejtuesve të kahershëm të Liceut Artistik ‘Jordan Misja’ ndër dekada të tëra!

Nga mësimdhënia, përkushtimi, mendjet dhe duart e tyre kanë dalë qindra e mijëra kompozitorë, instumentistë, dirigjentë, këngëtarë, valltarë e piktorë, të cilët kanë arritur të bëjnë emër edhe në skenat më të mëdha të Europës dhe të botës.

Është pikërisht kjo plejadë që i fali dhe i dhuroi Shqipërisë sonë një kulturë të re artistike, shpirtërore, një botë të madhe e muzikore për bijtë dhe bijat e saj, ku padyshim Profesor Gjovalin Lazri luajti rolin e tij të jashtëzakonshëm.

Në këto shtatë dekada të jetës dhe veprimtarisë së tij të vyer artistike, Profesor Gjovalin Lazri ka lënë gjurmë të shndritshme artistike në jetën solistike e koncertale, në mësimdhënien e tij pedagogjike dhe drejtimin e Liceut Artistik ‘Jordan Misja’, të cilat ne vazhdojmë t’i ndiejmë, t’i prekim akoma dhe nga të cilat duhet të frymëzohemi më shumë për të ardhmen.

Ai asnjëherë nuk reshti së kontribuari profesionalisht dhe qytetarisht për shoqërinë dhe edukimin e brezave më të rinj.

Ai vazhdon të mbetet një thesar prej të cilit të gjithë nxënësit e dikurshëm të tij, kolegët pedagogë dhe drejtuesit e mëvonshëm të Liceut Artistik ‘Jordan Misja’ marrin shembull dhe frymëzohen.

Prandaj ndihem i nderuar që ta vlerësoj këtë artist të rrallë e të shquar me Titullin e lartë “Mjeshtër i Madh”, duke i uruar edhe njëherë shëndet dhe jetë sa më të gjatë dhe që të shkëlqejnë sa më shumë nxënësit e tij”, – theksoi Presidenti Meta, duke i dorëzuar zotit Gjergj Lazri dekoratën e lartë për babain e tij.

ANILA DEDAJ

“Aha, ti je Aksinja, si te ‘Doni i qetë’ i Shollohovit. Bravo, bravo, më emocionove!”. Ajo ishte vetëm 6 vjeç, sapo kishte interpretuar në piano para një delegacioni të huaj, kur dy duar të ngrohta e përkëdhelën për ta uruar.

Pas 6 dekadash, pianistja e njohur, Aksinja Xhoja, bijë e dy aktorëve, Meropi dhe Nikolin Xhoja, e kujton ende atë buzëqeshje statike e fjalët e ngrohta të diktatorit Enver Hoxha, që fshihnin më së miri egërsinë e sistemit të tij, që do shënonte edhe fatet e familjarëve dhe të sajin. Në këtë intervistë për gazetën “Panorama”, vogëlushja e dikurshme, që largohej nga orët e mësimit për të luajtur para Hoxhës, Hrushovit, Çuen Lait etj., tregon për dy prindërit aktorë, të cilët, edhe pse sistemi u mundua t’i privonte nga angazhimet skenike, lanë gjurmë të pashlyeshme në kinema e teatër. Kush nuk e kujton Xha Beqon te “Kapedani”, kuzhinierin te “Horizonte të hapura”, babanë e vajzës te “Çifti i lumtur” apo partneren e tij në jetë e skenë, Meropin.

Ajo ishte një nga gratë e para që u ngjit në skenë në 1936-ën, si këngëtare e aktore. Luajti Agafinën te “Martesa” e Gogolit, Hajrain te “Prefekti” në krah të Nikolin Xhojës, dhe njësoj si i shoqi, u njoh për rolet e saj komike në film. Mirëpo, jeta e tyre, në fakt, nuk i përngjan aspak një komedie. E bija, Aksinja, që prej 3 dekadash, jeton në Brindisi, ku lindi edhe i ati, dramën e familjes së saj e rrëfen mes lotësh si të kishte ndodhur dje. Arrestimi i të vëllait “Për agjitacion e propagandë”, largimi i saj në Gjirokastër, sëmundja e rëndë e të atit, i cili u la pa u kuruar, janë momente tragjike që nuk harrohen e duhen rrëfyer pikërisht për të mos u përsëritur.

Duket se ka gjetur një lloj paqeje kur thotë se i kupton ata që u distancuan nga strehëza e Xhojave, kur ata më shumë patën nevojë me djalin e burgosur dhe aktorin e sëmurë rëndë. Kolegët e Xhojës, qytetarët e Durrësit, që gjatë ndarjes nga jeta të Nikolinit, më në fund e shpërfillin frikën dhe urdhrin e Partisë, duke mbajtur trupin e tij të pajetë në krahë deri përpara teatrit të Durrësit, e duke krijuar një kortezh të madh që nuk ishte hasur për asnjë figurë politike më parë. E pavarësisht këtyre dallgëve të memories, që përplasen nga dhimbja e madhe e humbjes, Aksinja, sot pianiste e njohur, e cila luan në skenat më prestigjioze e krah emrave të njohur të muzikës, ka zgjedhur që kryefjalë të jetës së saj të ketë dashurinë. Të jetojë me emocionet e bukura që jetoi në strehën e ngrohtë familjare, kur prindërit e saj përjetonin çaste lumturie tek përgatisnin rolet e tyre apo me kujtimet e lumtura, si ajo verë e ngrohtë në Borsh, kur xhirohej filmi “Kapedani”. Emrin e prindërve të saj e nderon jo vetëm me dashurinë e përcjellë edhe tek e bija, Merylin, që ka trashëguar pasionin e gjyshërve, por prej 17 vitesh në Itali ka hapur edhe shkollën për aktrim, “Nikolin Xhoja”.

Zonja Aksinja, jetoni në Itali prej afro 3 dekadash, ku edhe keni ushtruar profesionin si pianiste, krahas pedagogjisë. Shumë mund ta quanin devijim të zhanrit, edhe pse qëndroni ende në botën e artit, por ju thoni se talentin për muzikën e keni të trashëguar edhe nga prindërit tuaj aktorë…

Pasioni im pas muzikës ka lindur që kur isha fare e vogël. Prindërit e mi më kanë treguar prirjet e mia që në vegjëli drejt këngës dhe kërcimit, çka i nxiti ata të më çonin në konkursin e Liceut Artistik në Tiranë, ku unë fitova dhe nisa kështu rrugën e gjatë dhe të magjishme të studimit. Mësuesja ime e parë që më impostoi duart në piano ka qenë Lali Gabeci. Jam rritur në një ambient artistësh e muzikantësh. Pak persona e dinë që mamaja ime ka filluar karrierën si këngëtare. Jo vetëm që kishte zë shumë të ëmbël, por ishte edhe shumë e intonuar. Përpos kësaj, luante shumë mirë në fizarmonikë, të cilën e kishte studiuar në Institutin “Nëna Mbretëreshë” të Shkodrës, ku kishte kryer studimet e saj. Po ashtu, babai këndonte dhe luante kitarë shumë mirë. Në një foto që ruaj prej tij, realizuar në malet e Kosovës, ku është së bashku me shokët e tij të Brigadës së Pestë Sulmuese, ai mban një kitarë. Babai më tregonte se pas betejave në darkë, ata improvizonin një “skenë” teatrale. Dy batanije që hapeshin në pemë, që zëvendësonin perdet e teatrit, ku mandej ai improvizonte skeçe, këndonte e njëherazi luante në kitarë.

Si ka qenë fëmijëria juaj, si vajza e dy artistëve të njohur, Meropi dhe Nikolin Xhoja?

Kam pasur fatin e madh të kem prindër të jashtëzakonshëm, të kujdesshëm e të dashur. Më kanë dhuruar kaq shumë dashuri, po aq sa unë tani kam për vajzën time, Merylin, nipin e vogël, Antonio, ish-nxënësit e mi shqiptarë, studentët e shumtë, me të cilët kam punuar në Itali gjatë këtyre 30 viteve e për miqësinë që kam lidhur anembanë botës ku kam shkuar nëpër koncerte.

Talenti juaj për pianon do të vihej re që në moshë të hershme, madje do të merrnit pjesë në koncerte të rëndësishme, ku i pranishëm do të ishte dhe vetë Enver Hoxha. Si i keni përjetuar këto momente?

Nën kujdesin e profesor Lali Gabecit, unë kam filluar koncertet që kur kam qenë në moshën 6-vjeçare. Atëherë, Liceu Artistik ndodhej në Rrugën e Kavajës dhe ishte periudha e miqësisë me Bashkimin Sovjetik. Vazhdimisht vinin delegacione dhe mua më merrnin nga orët e mësimit për të luajtur në piano, përpara tyre.

Në njërën prej këtyre ngjarjeve merrte pjesë edhe Krushovi. Ndërsa vite më vonë kam ekzekutuar edhe para delegacionit kinez, ku ishte edhe Çuen Lai, mandej para delegacionit italian, ku merrte pjesë edhe Belingheri. Sigurisht që kam luajtur edhe në prezencë të Enver Hoxhës, Mehmet Shehut, Hysni Kapos etj. Kujtoj karizmën dhe buzëqeshjen statike të Enver Hoxhës, ndërsa më përkëdhelte pas koncertit e më tha: “Bravo, bravo, u emocionova shumë!”. Pastaj më pyeti: -Si të quajnë? -Aksinja,-iu përgjigja. -Ah, Aksinja si te “Doni i qetë” i Shollohovit,- shtoi ai. Mbaj mend që kur më përkëdheli, duart e tij ishin shumë të ngrohta, dhe vazhdimisht, sa herë dëgjoj të përmendet emri i tij, në kujtesë më zgjohet ajo buzëqeshje statike…

Prindërit tuaj janë ndër themeluesit e teatrit “Aleksandër Moisiu” dhe pavarësisht kufizimeve të sistemit, mundën të lënë shenjë në kinematografi. Sa të lidhur ishin ata me profesionin e tyre?

Të dy ishin shumë të lidhur me profesionin e tyre. Provat për ata nuk mbaronin në teatër, por intensifikofshin në shtëpi. Isha kaq e lumtur kur merrnin një rol të ri, pasi përfshihesha edhe unë në studimin që ata i bënin jetës së shkrimtarit, pjesës etj. Kujtoj se shtëpia mbushej me libra që ata merrnin në bibliotekë e që i lexonin për të kuptuar sa më mirë në atmosferën e ambientit ku kishin jetuar personazhet që do të interpretonin, karakteristikat individuale të tyre etj. Për mua ishte një kënaqësi e veçantë të ndiqja së bashku me ta të gjitha momentet e përgatitjes. Kujtoj se provat gjenerale, para se të bëheshin në teatër, bëheshin në shtëpi, e im atë u thoshte miqve të tij: “Kritiku më i fortë i teatrit për mua është vajza ime Aksinja. Nëse ajo më jep konfirmimin, unë ndihem i sigurt se çdo gjë do të shkojë mirë”.

Ndërsa mamaja, ndër të parat femra që është ngjitur në skenë (1936-ën për herë të parë), ishte grua dhe artiste e jashtëzakonshme. Më befasonte gjithmonë për faktin se arrinte të bënte gjithçka në mënyrë të përsosur. Ishte mama e përkryer, bashkëshorte model, shoqe shumë e dashur me kolegët e saj dhe me njerëzit e thjeshtë, si dhe nuse shumë e respektueshme për “nona” Parashqen. “Nona” Parashqa apo Veneranda ishte mamaja e babait tim, në vitet 1920 kishte jetuar në Paris me motrën e saj, e cila ishte e martuar me xhaxhanë e Aleksandër Moisiut. Atje njohu edhe gjyshin tim, Teodor Xhoja (babai i Nikoloinit), një sipërmarrës shumë i pasur që jetoi për shumë vite në Brindisi, ku edhe lindi babai im, në 12 maj të vitit 1926.

Jua kanë rrëfyer si u njohën?

Njohja e prindërve të mi, historia e tyre e dashurisë, është shumë romantike. Ata jetonin në të njëjtën lagje, pranë Amfiteatrit të Durrësit. Familjet njiheshin, im atë ishte shokë me vëllanë e mamit, dajën tim. Në vitet 1944, babai iu bashkua Brigadës së Pestë, e shkoi të luftojë për çlirimin e Kosovës e herë pas here i dërgonte letra gjyshes sime.

Letra, të cilat ia lexonte ime më dhe po ashtu shkruante përgjigjet në emër të gjyshes. Në fund të çdo letre, ajo shtonte nga vetja: “Të fala Meropi”. Kur im atë u kthye nga Kosova, ata filluan të shoqëroheshin. Gjatë kësaj periudhe, mami po përgatiste me trupën amatore të Durrësit një komedi. Në një prej netëve, ndërsa ime më kishte shkuar për provat, u vu re se mungonte një prej aktorëve. Në këtë kohë, ndërsa lexonin tekstin ulur në tryezë, regjisori pikas tim atë në fund të sallës dhe pyet: “Kush është ai djali atje?”. Mami u përgjigj: “Është i fejuari im, quhet Nikolin”. Atëherë, regjisori thirri babin dhe i kërkoi me mirësjellje që të lexonte ai batutat në vend të aktorit që mungonte. Dhe babi nuk hezitoi, lexoi për herë të parë batutat dhe u pëlqye kaq shumë nga regjisori, sa ai, pa u menduar gjatë, i tha: “Merre tekstin dhe studioje, këtë rol do ta bësh ti!”. Dhe kështu ndodhi. Qe krejt e rastësishme që u zbulua talenti i tij i madh. Mandej, në ’55-ën, u krijua në Durrës teatri profesionist, ku ndër themeluesit janë edhe mami e babi im, Meropi e Nikolin Xhoja. Ndërkohë ata krijuan familjet dhe kishin tre fëmijë, Ugon, Aleksandrin dhe mua.

Interpretimet e Meropi dhe Nikolin Xhoja, shpesh edhe në të njëjtën shfaqje (si te “Prefekti” apo “Martesa” e Gogolit), janë shumë të pëlqyeshme edhe nga brezi i ri, kjo edhe falë kinemasë. Keni asistuar ndonjëherë në xhirime?

Kur janë realizuar këto shfaqje, unë jetoja në Tiranë, sepse isha nxënëse e Liceut Artistik, ndërsa fundjavave kthehesha në shtëpi. Ishte kënaqësi e madhe për mua që fundjavat i kaloja me prindërit dhe vëllezërit Ugon dhe Aleksandrin, në atmosferën e pjesëve të ndryshme teatrale si “Prefekti”, “Martesa”, variete të ndryshme etj. Më vonë pata mundësinë të isha e pranishme gjatë xhirimeve të “Horizonte të hapura”, “Kapedani”, “Çifti i lumtur” etj. Në mënyrë të veçantë kam kujtime shumë të bukura nga xhirimet e filmit “Kapedani” (1972, me regji të Muharrem Fejzos). Pasi u xhiruan skenat në Tiranë, gjatë 3 muajve të verës, shkuam për të xhiruar në Borsh, Ksamil etj. Për mua dhe prindërit e mi ka qenë vera më e bukur, kjo edhe falë trupës së xhirimit që përbëhej nga persona të mrekullueshëm. Kujtoj se zgjoheshim në orën 5 të mëngjesit dhe xhironim gjithë ditën, ndërsa në darkë festonim së bashku. Ishte një atmosferë magjike. I kujtoj me mall e kënaqësi ato kohëra.

Një lumturi që do të trazohej prej egërsisë së atij sistemi. Vëllanë tuaj, Ugon, do ta akuzonin “Për agjitacion e propagandë”, cila është e vërteta e kësaj historie?

Ugon e arrestuan për herë të parë “Për agjitacion dhe propagandë” në ’62-shin”, kur sapo i kishte mbushur të 18-tat. Ngjarja ndodhi një ditë pasi ai mori pasaportën. Sipas tyre, vëllai mendonte që të arratisej, e kishte mendjen te gjyshi në Itali. Thoshin se duke parë një revistë të Kenedit, ai ishte shprehur: “Ky ishte presidenti që do të kishte nevojë Shqipëria”. Të gjitha këto sajesa, sipas reflektimit tim e të familjes sime, një akt i tillë ishte tipik i atij sistemi. Një nga pjesëtarët e familjes apo të fisit kritikohej e dënohej, që t’u mbahej koka ulur të gjithë të tjerëve në vazhdimësi. Këto kanë qenë vite shumë të dhimbshme për ne, shumë të rënda nga ana psikologjike, sepse pas arrestimit të vëllait, shumëçka ndryshoi. Miqtë e babait filluan të mos vinin më si parë… Shtëpia e Nikolin Xhojës nuk ishte më qendra e teatrit. Ishim të rrethuar nga një frikë e jashtëzakonshme, njerëzit distancoheshin, e unë arrij t’i kuptoj, edhe pse kjo na ka rënduar shumë.

Një djalë i rritur në një familje artistësh, papritur e gjen veten në burg e keni vizituar atje?

Kujtoj kur isha e vogël, kam shkuar për ta takuar Ugon, së bashku me mamin dhe babin, në burgun e Tiranës dhe vërtet, që ishte shumë tronditëse për mua (qan)… Kam qarë dhe qaj ende tani kur kujtoj ato vite.

Nga ana tjetër, akuzat ndaj vëllait do të ndikonin edhe te prindërit tuaj, që dalëngadalë nisën t’i largonin nga skena. Si ishte kjo periudhë për ta dhe a pati kolegë që iu gjendën pranë?

Ishte një mënyrë atëherë për të dëmtuar psikologjikisht jo vetëm personin që ishte në burg, por të gjithë njerëzit që të mos ngrinin kurrë kokë, të mos kishin ëndrra, të mos të mendonin që të realizonin objektivat e tyre. Megjithatë, familja ime dhe unë bëmë përpjekje të jashtëzakonshme dhe për aq sa mund të realizohej në ato vite, me thonj, me gjak, me dhëmbë e me dhimbje të mëdha, e realizuam.

Pasi kontribuoi në Luftën Nacionalçlirimtare në Kosovë dhe më pas në jetën kulturore të vendit, si e përballonte arrestimin e të birit, apo më pas dërgimin tuaj në Gjirokastër Nikolin Xhoja? Kush i jepte kurajë tjetrit në familje?

Pak ishin kolegët që vinin e vizitonin babin në periudhën e parë të burgimit. Mbaj mend se një nga personat më të afërt ka qenë Todi Thanasi. Një aktor shumë i mirë, njeri i rrallë, që u soll tamam si vëlla me babin. Ka qenë një nga njerëzit me kurajë, që vinte dhe e takonte pothuajse përditë tim atë, dilnin pinin kafe. Ky ishte si ngushëllim për tim atë, sepse e ndiente veten shumë të lënë mënjanë nga shoqëria. Pavarësisht kësaj, ai përpiqej që të mos tregonte asnjëherë pikëllim në familje, madje na jepte kurajë edhe ne të tjerëve. Kur vëllai u arrestua për herë të parë, unë isha në Liceun Artistik, ndërsa herën e dytë, në ’81- shin, unë sapo kisha filluar Institutin e Lartë të Arteve (pas Liceut Artistik, kam punuar pesë vjet në Durrës dhe pastaj kam shkuar për të bërë ILA). Përsëri e burgosën “Për agjitacion e propagandë”, sajuan se im vëlla ishte shprehur keq ndaj kryebashkiakut të atëhershëm të qytetit, duke thënë se “duhet të shkojë të merret me kuajt, pasi nuk di të drejtojë një qytet si Durrësi”. Të gjitha këto ndikuan te çdo pjesëtar i familjes, e ardhmja dhe profesioni i tyre.

Ndikuan mbi të gjitha te shëndeti. Babai juaj, aktori Nikolin Xhoja do të sëmurej rëndë. Ju thoni se mund të ishte shëruar. Kush ia mohoi ndihmën artistit?

Duke menduar gjithë eksperiencën e jetës së babit, që nga Lufta Nacionalçlirimtare në Kosovë, pastaj kthimi, angazhimi në jetën kulturore me gjak e shpirt, i atij dhe i nënës sime, të gjitha këto qenë goditje shumë të forta për të. Burgimi i parë i Ugos, burgimi i dytë, dhe pastaj ajo që e goditi më shumë, ishte dërgimi im në Gjirokastër. Kjo bëri që babi të sëmurej shumë rëndë. E gjitha kjo ishte shumë e vështirë edhe për mua, ndaj i kujtoj sot me respekt ata që iu gjendën pranë, si i ndjeri doktorët Benjamin Çeta dhe Koço Moisiu. Ata i kanë ndenjur tim ati shumë afër, e vizitonin çdo ditë e përpiqeshin ta mbanin me kurajë. Sëmundja e tij e rëndë e kishte zanafillën në kohën e Luftës, ku babi kaloi një sëmundje në mal të pakuruar.

Mirëpo, e vërteta është se im atë, nëse do të kishte qenë pjesëtar i atij sistemi, do të kishte shpëtuar. Duhej vetëm që ta dërgonin jashtë shtetit, por askush nuk e ndërmori këtë hap, sepse nëse do ta kishin bërë, sipas meje babi do të qe ende gjallë.

As pas ndarjes nga jeta, bëmat dashakeqëse nuk përfunduan ndaj tij… Çfarë e frikësoi Komitetin e Partisë, që dha urdhër që arkëmorti i Nikolin Xhojës të ulej para Teatrit në Durrës?

Momentin kur im atë u nda nga jeta, e kam shumë të gjallë, më duket sikur e shikoj dhe e jetoj çdo ditë… Mbaj mend të gjitha fytyrat, fjalët, të gjithë njerëzit që kanë qenë pranë nesh ato ditë… Kujtoj “zotërinjtë” e Komitetit të Partisë, që erdhën dhe më thanë: “Aksinja, ne do ta vendosim babanë tënd te njerëzit e shquar në hyrjen e varrezave”. Unë refuzova pa u menduar gjatë: Në asnjë mënyrë, – u thashë-, nuk e respektuat sa qe gjallë, tani lëreni rehat. Im atë ka shprehur dëshirën që të varroset afër nënës së tij dhe atje do të jetë. Disa nga miqtë që ishin pranë më thanë të jem e kujdesshme me fjalët, sepse kështu do t’i hapja punë vetes. “Do gjesh belanë nga këta”, më pëshpëritën.

Mirëpo, unë isha e vendosur: “Nuk më intereson asgjë më, babai do jetë atje ku kishte dëshirë, mjaft e kanë luftuar sa qe gjallë, ta lënë të qetë pas vdekjes”, u përgjigja. Nga ana tjetër, i gjithë qyteti, të gjithë kolegët, kanë treguar një dashuri të paprecedent atë ditë. Mbaj mend që erdhën të gjithë në shtëpi, e morën arkëmortin në krah, sepse Partia nuk kishte lejuar që ta vendosnin babain para teatrit për homazhet, sepse vëllai im gjendej ende në burg dhe për ta ishte person me njollë në biografi.

Ndërsa përgjigjja e gjithë popullit që e donte dhe e do akoma sot babanë tim, ishte kjo: “Ata morën arkëmortin në krah nga shtëpia ime, që ishte afër bregdetit, deri te Teatri, pastaj atje Partia dha urdhër që të vendosej në makinë për ta çuar më tej. Kjo, sepse atë ditë ndodhi diçka e paprecedent. Ku kalonim ne me arkëmortin, mbylleshin dyert, dyqanet dhe të gjithë njerëzit që ishin nëpër dyqane vinin pas. U krijua një grumbull njerëzish pas arkëmortit, që nuk ishte parë më parë. Dhe kjo nuk ishte mirë për ata, sepse po i bëheshin më tepër nderime Nikolin Xhojës sesa personave politikë të atëhershëm, kështu që dhanë urdhrin e prerë. Pati një moment hezitimi, ndaj kortezhi vijoi dhe pak rrugën në këmbë me arkëmortin, mandej shkuam te varrezat. Ngjarja është filmuar dhe duhet të ruhet në arkivat e televizionit të Durrësit.

*Ky artikull është ekskluzivisht për Panorama.al  Riprodhimi i tij nga media të tjera në mënyrë të pjesshme ose të plotë pa lejen e kompanisë do të ndiqet në rrugë ligjore. 

Inxhinieri i njohur, Vladimir Agalliu, (anëtar i Bordit të Shoqatës Shqiptare të Inxhinierëve Konsulente) rrëfen miqësinë me eruditin Moikom Zeqo, të ndarë nga jeta mëngjesin e së hënës që lamë pas, në moshën 71-vjeçare.

Ai tregon njohjen me të gjatë viteve studentore në Tiranë, duke theksuar se Moikomi që në rini dallonte ndër të tjerë, duke sjellë në vëmendje parashikimin e publicistit LLazar Vero për të. “Do të bëhet ‘kokë e madhe'”, i patë thënë nën zë.

Po ashtu, Agalliu flet për një Moikom jo vetëm të pasur me dije të gjithanshme, por edhe kurajoz në momente kyçe. I pranishëm gjatë Kongresit të 10-të, ai rrëfen kritikat që shkrimtari i bën Nexhmije Hoxhës për disa ndërhyrje, që sipas tij i tejkalonin kompetencat e saj dhe se si u duartrokit në sallë për guximin.

VLADIMIR AGALLIU

Ndarja e parakohshme dhe kaq e papritur nga jeta e Moikomit, më nxiti të shpreh publikisht disa nga mendimet e mia për këtë figurë të shquar. E kam njohur qysh në fundvitet ’60, kur ishim në vitin e dytë të studimeve në Universitetin e Tiranës. Ai në Fakultetin e Histori -Filologjisë e unë në atë të Inxhinierisë.

Na prezantoi për herë të parë miku dhe shoku ynë i përbashkët, Llazar Vero, që po ashtu në atë kohë ishte student e shok kursi me Moikomin. “Ladi, njihu me këtë shokun tim nga Durrësi”, më tha. Dhe ne, pasi u prezantuam, shtrënguam duart.

Pastaj si pak mënjanë e nën zë, por me seriozitet, Llazari më tha: “Do bëhet kokë e madhe ky”.

Unë i besoja fjalëve të Llazarit dhe kjo frazë më mbeti në mend dhe e kam kujtuar tërë jetën. Dhe për hir të së vërtetës, asnjëherë nuk u zhgënjeva nga qëndrimi, vepra apo krijimtaria e Moikomit.

Në çdo prezantim të veprave të tij spikati origjinaliteti dhe përmbajta e thellë filozofike e shkencore. Ai ishte mbrojtësi i denjë dhe kontribuuesi i madh në evokimin dhe mbrojtjen e çështjes sonë kombëtare. Ndërkohë, ishte edhe një shok i gjendur, origjinal dhe komunikues me shokët e tij. Ishte sa origjinal, edhe kurajoz dhe e shprehte mendimin e tij hapur. Unë do të kujtoj vetëm një episod publik që e kam përjetuar nga afër. Bëhet fjalë për diskutimin e tij në Kongresin e 10-të të PPSH-së(ose siç njihet ndryshe Kongresi i Parë i Partisë Socialiste, pasi në këtë Kongres mori edhe emrin e ri PSja.

Ishte seanca e dytë apo e tretë e diskutimeve në Kongres dhe pas polemikave që shkaktoi diskutimi i Dritëro Agollit në seancën e parë (i cili, në mënyrë figurative tha se Partia e Punës është në shtratin e vdekjes dhe siç dihet, dikush në sallë e vërshëlleu).

Më pas reagime, por edhe diskutime të tjera po ndiqeshin me interes. Me të njëjtin interes u ndoq edhe diskutimi i veçantë i Moikom Zeqos, i cili në fjalën e tij e vuri theksin kritik edhe te ndikimi, shpeshherë me pa të drejtë dhe i dëmshëm i disa prej kuadrove, apo figurave drejtuese të partisë së asaj kohe në probleme shoqërore apo ekonomike.

Dhe kur Moikomi midis të tjerash kritikoi me emër e mbiemër edhe të shoqen e ish-udhëheqësit të asaj kohe, Enver Hoxha, për disa ndërhyrje jashtë kompetencave, salla e duartrokiti diskutimin e Moikomit.

Moikomi, edhe një herë si gjithmonë, solli për shoqërinë një gjë të re. Vepra e Moikomit do të mbetet përjetë në lartësitë e historisë që veç brezat, gjithnjë e më shumë, dinë ta zgjedhin më mirë se ku e kanë vendin ato vepra dhe krijuesit e atyre veprave.

PANORAMA

ANILA DEDAJ/ Gjurmët e bardha që Moikom Zeqo la te miqtë e tij shfaqen në pikëllimin që rrjedh në zërin që dridhet, përlotjet që shënojnë harta të dhimbjes, ndërsa përpiqen të rrëfejnë sadopak nga eruditi.

Kjo ndodh edhe me poetin Sadik Bejko, i cili përpiqet të kapërdijë lotët për ndarjen e parakohshme të mikut e tij mëngjesin e 15 qershorit, ndërsa prej pak ditësh kishte mbushur 71 vjeç. Një gjysmë shekulli miqësi, prej së cilës për “Panoramën” ai sjell fragmente kujtimesh nga koha kur Zeqo ishte një gazetar i ri e me ambicie në poezi, largimit të tij për në Rrogozhinë prej modernizmit që kish shfaqur në letërsi, si dhe poliedrikun “në periudhën e lirisë”.

Bejko tregon se si i ruajtën marrëdhëniet e mira gjatë viteve të para ’90, kur të dy u angazhuan në politikë në dy partitë e mëdha “kundërshtare”, si dhe një mësim jete që i dha të birit për vlerat e miqësisë me Zeqon në dyert e Parlamentit gjatë vitit ’92. Si njeri i letrave, ai tregon shkrimtarin Moikom në diktaturë dhe demokraci, duke shprehur dëshirën që vepra e poliedrikut të studiohet dhe t’i kthehet e studiuar kulturës shqiptare.

Zoti Bejko, miq dhe kolegë prej dekadash me poliedrikun e ndjerë Moikom Zeqo. Si jeni njohur?

Moikom Zeqo ka qenë një i ri shumë i talentuar, i cili që kur ishte adoleshent ka shkruar dhe botuar poezi. Ishte 5 vjet më i ri dhe duke qenë se unë nisa të botoj me vonesë, mund ta quajmë veten tonë si poetë të një brezi. Ne hymë në letërsi gjatë vitit 1970. Në vitet që pasuan, nga 1971 deri në 1974, unë kam punuar në Radio Televizion në Tiranë, ndërsa Moikomi punonte në gazetën “Drita”. Ishte ndër gazetarët e rinj dhe në atë periudhë takoheshim pothuajse përditë. Përpos kësaj, ai kishte hyrë në rrugën e poezisë me seriozitet, me ambicie dhe me dëshirën për ta modernizuar poezinë shqipe, ose për të sjellë në Shqipëri atë frymë moderniteti, që në atë kohë mbizotëronte në të gjithë Europën, jashtë Shqipërisë. Sigurisht që kjo frymë moderniste, e cila kulmoi në vitet 1971-1973, të quajtura si “vitet e liberalizmit”, pësoi një goditje në Plenumin IV, ku edhe Moikom Zeqo mori goditjen e tij. Pra, si të thuash, ai “e pagoi” për cilësitë dhe ambiciet që solli për modernizimin e poezisë shqipe, për modernizimin e gjithë asaj që konsiderohet si letërsi dhe kulturë shqiptare. Kështu, u dërgua në Rrogozhinë. Gjatë kësaj periudhe, edhe unë pësova të miat dhe u dërgova në Tepelenë, megjithatë ne vazhdonim të takoheshim.

Si e përjetonte Zeqo këtë lloj ndëshkimi për qasjen e tij moderne në letërsi?

Në atë periudhë ishte e vështirë të flisje, vetëm mund të nënkuptoje. Mirëpo, ajo që duhet të përmend është fakti se Moikomi ishte një djalë me prirje politike dhe ideore të majta. Edhe ai, sigurisht që e ndiente se i takonte së majtës, por njëkohësisht ndiente se ajo e majtë e kufizonte për referencat që kishte. Moikom Zeqo ishte një njeri i kulturës, që kishte referenca që janë universale. Ai kishte kultin e fjalës së bukur, kultin e historisë, të kulturës shqiptare. Dhe kështu, ato vite ishin mbytëse, vrasëse në kuadrin e asaj politike, ideologjie të majtë jashtëzakonisht të ashpër. Moikom Zeqo, me ambicien e fuqinë shpirtërore që pati, diti të dalë përtej këtyre, duke ruajtur veten e tij si një njeri i kulturës.

Fillimi i viteve ’90 ju gjen të dyve të përfshirë në politikë, ndonëse Zeqon në radhët e PS-së dhe ju si pjesë e PD-së. Si e kujtoni Moikom Zeqon si politikan dhe sa ndihej impakti i një personaliteti të tillë në Parlament?

Kemi qenë bashkë në Parlamentin shqiptar gjatë viteve 1992- 1996, ai në Partinë Socialiste, unë parlamentar me Grupin e Partisë Demokratike. Pavarësisht drejtimeve politike, kemi qenë gjithmonë miq. Kemi dhuruar dhe lexuar librat e njëri-tjetrit dhe kjo miqësi ka vazhduar gjatë gjithë jetës sonë.

Moikom Zeqo ka në fibrën e tij “racën” e politikanit, por më shumë sesa politikan ai donte të ishte intelektuali publik. Intelektuali që mban qëndrime publike politike për të gjitha ngjarjet me rëndësi në një kohë të caktuar. Që në rininë e tij ka qenë i orientuar nga politika e majtë. Pastaj, sa u përket viteve të pluralizmit, ai luftoi fort që në fillime që Partia e Punës së Shqipërisë të kthehej në një Parti Socialiste. Ka dhënë kontributin e tij bashkë me emra si Dritëro Agolli për ta bërë këtë kthesë. Ndonëse Moikom Zeqo si intelektual i vërtetë ka përkrahur politikat e së majtës, ne e kemi ruajtur miqësinë. Kjo, sepse ishte një tjetër fill që na lidhte, ishte ai i poezisë, letërsisë, kulturës, që shënojnë interesa më të gjera sesa politika. Letërsia i takon një periudhe të pakohë, të përjetshme, ndërsa interesat politike, sikundër mund të mbrohen në kuadër të ngjarjeve të ditës, edhe shterojnë, “harxhohen” me kohën.

Po pas largimit nga politika, çfarë qëndrimi mbajti?

Edhe pasi dolëm nga Parlamenti, ai përsëri pati zërin e vet publik, pasi gjithmonë është afishuar me qëndrimet e veta. Sigurisht që, sa i përket profilit politik të Moikomit, ai ishte një intelektual i së majtës, sikundër edhe Dritëro Agolli, Rexhep Qosja, Pëllumb Xhufi dhe shumë figura të tjera intelektuale të së majtës shqiptare.

Për sa i përket krijimtarisë së tij letrare në sistemin komunist, a mund të thuhet se vepra e tij pothuajse e përjashton politikën apo ideologjinë e asaj kohe?

Unë mendoj se periudha e krijimtarisë së një shkrimtari, jo vetëm për Moikom Zeqon, por edhe për figura të tjera si Dritëro Agolli, Ismail Kadare etj., që kanë krijuar në atë kohë sidomos poezi, është patjetër e ngulur në kohë. Pra, ka patjetër referencat që i takojnë asaj kohe. Shkrimtari nuk mund t’u shpëtonte dot temave politike të ditës, “skarciteteve”, që ishin tema politike të ditës së socializmit të asaj kohe. Por përtej këtij “skarciteti” të detyrueshëm, me rëndësi është se çfarë mbetet, çfarë del përtej kohës. Dhe unë them se te Moikom Zeqo mbetet më shumë dhe letërsi më e mirë se ajo që koha e ka ‘skartuar’. Mbetet profili i tij prej shkrimtari, që donte ta modernizonte letërsinë shqipe edhe nën diktaturë.

E keni ruajtur miqësinë me të deri në ditët e fundit, si i kujtoni takimet apo bisedat e fundit me të?

Moikom Zeqo ishte një njeri jashtëzakonisht i ditur dhe bisedat me të ishin sa intime, personale, për familjet tona e njerëzit tanë të dashur që na rrethonin, aq edhe për poetët, shkrimtarët, shfaqjet kulturore, problematikat e atij që ne e quajmë si tranzicion të ashpër dhe shumë të vështirë. Moikomin e kujtoj si një njeri shumë të këndshëm në biseda, një intelektual që merrte frymë fort me ngjarjet e ditës dhe të jetës.

Prej afro 5 vitesh vuante nga leucemia akute, kishit biseduar në lidhje më sëmundjen e tij?

Kujtoj se e kam takuar në ditët e para, kur sapo i ishte shfaqur leucemia akute. Mendonte se mund të zgjaste deri në 10 vjet por kurthet e jetës janë të tilla, ndonjëherë fatale dhe ai nuk i bëri dot as pesë vjet (përlotet)… Megjithatë, Moikom Zeqo ishte një njeri me natyrë optimiste, “një makineri pune e vullnetshme dhe e frymëzuar” deri në fund. Unë jam krenar që kam pasur mik Moikom Zeqon! E kam menduar gjithmonë si një gjigant nga pikëpamja e shëndetit, pasi ai ka qenë notar (zhytej nën ujë) dhe një njeri shumë aktiv. Ka pasur një fizik për zili prej sportisti dhe nuk e mendoja kurrë këtë që ngjau. Siç ju thashë, jam më i madh në moshë dhe kam një pikëllim shumë të madh që ai u sëmur dhe u nda nga ne fizikisht…

Kritikë e shkrimtarë, kur flasin për veprën e Moikom Zeqos, e konsiderojnë atë si shkrimtar të së ardhmes dhe thonë se vepra e tij kërkon një lexues të një niveli të lartë. Cili është perceptimi juaj për krijimtarinë letrare të Moikomit?

Moikom Zeqo ka një krijimtari letrare shumë të pasur pas viteve 1990, në periudhën e lirisë. Shkrimet e tij janë eseistikë, monografi me studime për shumë shkrimtarë e figura të shquara, si: Lasgush Poradeci, Migjeni, Dritëro Agolli, Rexhep Qosja, Naim Frashëri etj. Ai ishte jashtëzakonisht prodhimtar. Sa i përket Moikomit poet, ai është një prodhues fantastik i metaforave nga më të shkëlqyerat që mund të kenë qenë në letërsinë shqipe. Pra, jemi përpara një lartësie. Është lartësia e veprave të tij. Sigurisht, kur je në këmbët e një lartësie, nuk i rrok dot majat dhe pjerrësitë e saj. Duhet pak kohë të distancohemi, të ftohemi nga hidhërimi dhe njohjet që kemi pasur me të e mandej të gjykojmë për veprën e tij. Mendoj se e ardhmja do të flasë për veprën e Moikomit, studimet do merren me të. Krijimtaria e Moikomit është një lëmishte që duhet studiuar dhe t’i kthehet e studiuar kulturës shqiptare, për ta vendosur atë në vendin që i takon.

Së fundmi, nëse nga takimet me të do t’ju kërkonim të shkëpusnit një fragment që ju ka lënë më shumë mbresa, çfarë ju vjen ndër mend?

Ka ndodhur rreth viteve 1992-1993, kur ne ishim të dy në Parlamentin shqiptar. Njohja jonë ishte e hershme dhe ne e kishim ruajtur miqësinë, pavarësisht angazhimit në parti të ndryshme e asaj që na kishte ndodhur. Ishim të dy te dyert e Parlamentit, përpara Akademisë së Shkencave, kur gruaja ime dhe djali i vogël, që asokohe ishte afro 13 vjeç, na panë duke u përqafuar.

Bashkëshortja erdhi dhe e takoi Moikomin, pasi ne kishim njohje familjare, ndërsa im bir më tha: “O ba, ti takohesh me Moikom Zeqon, po ky është socialist”.

– Unë takohem se e kam Moikom Zeqon shok prej vitesh dhe do ta ruaj miqësinë me të, – i them.

– Betohu o ba, betohu që ti e ke shok Moikom Zeqon, – më përgjigjet im bir.

– Dhe unë i thashë: Po biri im, unë e kam shok Moikom Zeqon, pavarësisht nga ndasitë tona politike. Ne kemi një jetë të tërë që jemi shokë… Dhe ti, pavarësisht bindjeve, ruaji miqësitë me njerëzit!

PANORAMA

Kryeministri Edi Rama teksa reagoi përmes një postimi në Twitter tha se dy vëllezërit Edmond dhe Robert Budina ishin pozitivë me koronavirus.

Abcnews raporton se ISHP ka insistuar që t’u bëjë atyre tamponin mbrëmjen e djeshme duke i njoftuar në orët e para të ditës së sotme se ishin pozitivë dhe se nuk duhej të dilnin nga shtëpia.

Disa ditë më parë ata kishin shkuar në ceremoninë e varrimit të hallës së tyre, e cila është njëkohësisht edhe bashkëshortja e aktorit Sulejman Pitarka.

Më herët, ISHP kishte zbuluar një rast pozitiv me koronavirus që kishte marrë pjesë në këtë ceremoni varrimi.

Nisur nga ky fakt, ISHP ka insistuar që t’u marrë tamponin vëllezërve Budina, gjë e cila ka ndodhur mbrëmë në orën 18:00.

 Ministrja e Kulturës Elva Margariti ka zgjedhur hapjen e fondit të përkthimit nga gjuha shqipe në gjuhë të tjera, për të përuruar hapësirat e reja të Qendrës Kombëtare të Librit dhe Leximit, një institucion i ri dedikuar librit në vend.

Drejtorja e QKLL-së Alda Bardhyli e quajti promovimin e librit shqip në skenën ndërkombëtare si një nga prioritetet e këtij institucioni.

“Promovimi i librit dhe autorit shqiptar në gjuhë e kultura të tjera do të jetë në fokus të punës së Qendrës Kombëtare të Librit dhe Leximit. Ky fond i bërë publik sot është një ftesë për gjithë botuesit e huaj që të aplikojnë deri më 20 korrik. Por mbështetja jonë nuk do të mbetet vetëm në këtë fond. Ne kemi nisur komunikime me institucione ndërkombëtare të librit për të krijuar më shumë hapësira dialogu për autorët shqiptar”, tha Bardhyli.

Sipas saj, QKLL do ti japë mundësi autorëve shqiptarë të jenë të pranishëm në ngjarjet kryesore të librit në rajon, si një mënyrë për të promovuar vlerat tona më të mira.

E konceptuar si një hapësirë bashkëkohore, QKLL tashmë ka nisur punën për të vijuar prioritet në shërbim të librit shqip.

“Tashmë libri ka një institucion dedikuar atij, ne do të mbështesim Qendrën në vizionin e saj në shërbim të librit në vend”, tha Ministrja Margariti.

Vetëm një javë më parë QKLL hapi fondin e letërsisë për fëmijë, një ftesë për të mbështetur autorët shqiptar që shkruajnë në këtë gjini.

”Ne e kemi shpallur muajin qershor si muajin e letërsisë për fëmijë. Është shumë e rëndësishme të rrisim ndjeshmërinë ndaj një tradite që ka të bëjë me edukimin, pasi edukimi nis që tek fëmijët. Ky fond kërkon të mbështesë dhe frymëzojë autorët e rinj drejt një gjinie shumë pak të lëvruar këto vite”, tha Bardhyli.

Sipas saj situata e krijuar me Covid 19 ka bërë që të kërkohet një formë e re komunikimi përmes librit, në rrugët e reja që ti jep teknologjia.

ANILA DEDAJ/ Poliedriku u nda nga jeta mëngjesin e 15 qershorit në moshën 71- vjeçare, duke lënë pas dhimbje tek ata që e njohën dhe misterin për dijet e universale e të gjithanshme që zotëronte.

Konsolidimin e formimit të tij, përpos literaturës e punës në terren, ai e arriti edhe falë figurave të duhura që zgjodhi si referencë. I tillë ishte edhe Lasgush Poradeci, me të cilin, siç vajza e tij Maria tregon për “Panoramën”, e lidhte një miqësi shumëvjeçare.

“E donte shumë edhe mamaja ime”, rrëfen Maria, duke shtuar se krahas natyrës së çiltër e miqësore të Zeqos, me Nafijen e Poradecit (të cilën shkrimtari e konsideronte si ‘një intelektuale të ndritur’), i lidhte edhe Durrësi, vendlindja e tyre.

Pikërisht për këtë miqësi që edhe vetë eruditi e konsideronte si “një pasuri të madhe shpirtërore e mendore”, ai do të gëzohej pa masë, kur Maria, disa vite më parë, do t’i niste një email me shënimet në ditar të Poradecit, lidhur me vizitat që së bashku me bashkëshorten, Lidën, i kishin bërë në Pogradec në vitin 1980. Vlerësimin e madh që Zeqo pati kundrejt Lasgushit (e konsideronte si figurën më të madhe intelektuale e viteve ’30) do ta shprehte duke përgatitur për të dy botime, “Lasgushi i panjohur” dhe librin album “Lasgush Poradeci dhe engjëjt e pikturës”.

Një vlerësim që me sa duket ka qenë reciprok, pasi edhe Moikom Zeqo, siç Maria tregon, do të ishte shkrimtari më i përmendur në ditarin e Lasgushit. Edhe pas vdekjes së poetit, ai dhe bashkëshortja, Lida, ruajtën raporte miqësore me të dyja vajzat e tij, Marian dhe Kostandinën.

Zonja Gusho, i ndjeri Moikom Zeqo veçonte në diskurset për letërsinë babain tuaj, Lasgush Poradecin, si një nga figurat më të ditura të viteve ’30, për kontributin në letërsi, por edhe për marrëdhëniet miqësore e familjare që kishit krijuar. Në disa prej takimeve mes tyre edhe ju keni qenë e pranishme. Çfarë kujtoni rreth tyre?

Moikomi ka hyrë si mik i babait tim shumë herët në shtëpinë tonë. Ishte një njeri shumë i dashur dhe të bënte për vete sapo e takoje. Mamaja ime sidomos e donte shumë. Sepse e kishte dhe nga Durrësi. Moikomi ishte gjithmonë i qeshur dhe ia kish fituar zemrën. Ishte një njeri që nuk dinte të krijonte distancë. Ishte gojëmbël dhe nuk mbante inat, si dhe shumë i disponueshëm kur i kërkoje një ndihmë. Mua dhe motrën time na ka ndihmuar shumë kur kemi pasur nevojë, sidomos mua.

Disa vite më parë, ju do t’i dërgonit një email poliedrikut, me shënimet në ditar të Poradecit, sa u përket takimeve me Moikomin dhe bashkëshorten e tij, Lidën. Si i priti Zeqo ato? Është e vërtetë që është një nga shkrimtarët më të përmendur në ditarin e babait tuaj?

Njëherë pata shkruar diçka dhe e botova në gazetë, mbështetur mbi librat me autograf që ai i kishte dhuruar babit tim. Iu bë shumë qejfi. Por më shumë u gëzua kur i thashë se ditët kur ishin në Pogradec me të shoqen për muaj mjalti dhe kishin vizituar babin, ai i kishte shkruar në ditarin e tij. Ndoshta vërtet ashtu është, që në ditarin e babit tim ai është shkrimtari më i përmendur.

Moikom Zeqo ka krijuar një lidhje më shumë me lexuesin dhe Poradecin edhe përmes dy botimeve “Lasgushi i panjohur” dhe librin album “Lasgush Poradeci dhe Engjëjt e Pikturës”. Si e keni pritur kujdesin që ai ka treguar ndaj dorëshkrimeve të Poradecit, por edhe ndaj librit-album?

Kur mora vesh që ishte i sëmurë, u dëshpërova shumë. Por ai nuk mund të kalonte në botën tjetër pa bërë një studim për Lasgushin, që e kishte shumë të dashur. Na ka gëzuar shumë, si mua, ashtu edhe motrën.

Cili është vlerësimi juaj për Moikom Zeqon si një figurë shumëdimensionale, veçanërisht sa i përket krijimtarisë letrare që ai la pas?

Ishte një njeri shumë i ditur, mund ta pyesje për gjithçka dhe ai nuk përtonte asnjëherë të përgjigjej. Do të na mungojë shumë mua dhe motrës, gruas dhe së shoqes së tij, Lidës, fëmijëve dhe gjithë kulturës shqiptare. Do kujtohet gjithmonë me dashuri dhe mirënjohje për të gjithë veprën që la dhe nga ata që e njohën. I përjetshëm qoftë kujtimi i tij.

Ditari/ Takimet e Moikomit me Lasgushin

Ishte viti 1980, kur Moikom Zeqos i kërkohet nga Muzeu Historik i Pogradecit për të bërë një zhytje kërkimore në afërsi të gadishullit të Linit për të zbuluar një thesar të fshehur, që sipas hamendësimeve i përkiste perandorit ilir, Justinianit të Bizantit. Gjatë kësaj kohe të qëndrimit të tij në Pogradec, ai, së bashku me bashkëshorten e tij Lidën, do ta vizitojë disa herë Lasgushin. Në disa prej takimeve, të pranishëm do jenë edhe bashkëshortja e poetit, Nafija, si dhe dy vajzat e tij. Do të kalonin vite, kur vajza e Lasgushit, Maria, do të zbulonte se poeti këto vizita të Moikomit i kishte shënuar në ditarin e tij, bashkë me të tjera vizita e biseda të ’81-shit. Në ditar, poeti shkruan edhe për vajtjen e anuluar të tijën dhe Zeqos në Kosovë (për shkak të vdekjes së Titos, në një delegacion të Lidhjes së Shkrimtarëve).

PJESË NGA DITARI I LASGUSHIT
(Përgatitur nga Maria Gusho)
Poradec, 18 shtator 1980:
Më vizitoj poeti dhe shkrimtari Moikom Zeqo me nusen e tij, i cili u martua tashi.
Tha: “Kam ardhur disa herë”. Dje më lajmëroj me anën e fqinjëve se do të vijë sot në orën 10.
Më solli si dhuratë “Perëndeshën e Butrintit”(porcelan), tha: “Do na e kthejë Italia”.
Më solli libërzën e tij “Stina e balonave” me vjersha për fëmijë, botuar në Tiranë 1979, më ka shkrojtur kushtim, më solli edhe fotografinë e mozaikut të Durrësit: “Bukuroshja e Durrësit”.
Më tha do vijë prapë.
Edhe në fotografia ka kushtim.
Kushtimet janë (i librës): “Poetit të madh Lasgush Poradeci etc”, (i fotografisë): “Lirikut të madh Lasgush Poradeci ect”.
Më kërkoj “Kamadevan”, i thashë t’ia korrigjoj gabimet daktilografike, pastaj t’ia jap.
Poradec, e premte 26 shtator 1980:
Ardhi mbrëmave ora 6 Moikom Zeqoja në shtëpi, më solli dhuratë 1 klen (peshk) të math, tha: “E vrava me thikë unë nën ujë, ma rrëfeu gushën e klenit ku kish hyrë thika. Moikomi dje vajti në Elin(në fshatin Buqeza, në gadishullin e Linit) për hunjtë që duken nën ujë.
Më tha: “Zbulova banesat lakustre, hunjtë ishin prej gështenje”. Kish hyrë 2 herë nën ujë, çdo herë kish ndenjur nën ujë nga 45 minuta.
“Nesër,- tha, – do vete prapë në Elin. Nesër do vijnë atje profesorët francezë” (që janë për vizitë?).
I thashë të vejë bashkë me Bashkim Shehunn në Ministrinë përkatëse.

Tha: “Do ta mbarojmë” (po a do mundi të mbarojë emërimin e Maries?)
Poradec, e shtunë 27 shtator 1980:
Moikomi më ardhi në shtëpi bashkë me të shoqen në orën 9 të mëngjezit, u fjalosmë mjaft, pastaj vajtmë në kafenenë e “Turizmit” të vogël, ku ndenjmë me Nuçi Tirën.
Ardhi Moikomi edhe mbrëmave (pa u ngrysur) ora 6 me të shoqen në shtëpi, më shpuri në “Turizmin e math”.
Pagovi, si gjithnjë, ay (s’më ka lënë kurrë të paguaj unë).
Poradec, e hënë 29 shtator 1980:
Moikomi më tha se do vemi në Kosovë prillin ose majin e arthmë (1981). Unë i kam thënë këto ditë se kam disa kondita që të vete në Kosovë.
Moikomi më tha se pregatitjet për vajtjen time në Kosovë (Prishtinë) janë të gatshme. Po unë nuk e kam fjalën për “Pregatitjet që qenkan gati. Unë kam kondita që të mund të vete në Kosovë.
Poradec, 25/10/1980:
Mora letër prej Moikom Zeqos, më dërgon dhe 1 fotografi timen që më nxorri me aparatin e tij. Më thotë se Marien do t’a emërojnë së shpejti (u interesua ay), më dërgon të fala prej Ismail Kadaresë, Bashkim Shehut dhe gruas së tij.
Poradec, e premte 17 korrik 1981:
Ardhi Maria prej Tirane, 5 ditë me rrogë 7 pa të drejtë rroge.
Më tha që më 5 maj, 1 ditë pasi u nisa për në Poradec (4 maj) më kish ardhur në shtëpi në Tiranë Moikom Zeqoja bashkë me Bashkim Shehun.
Kur i tha Maria që kisha shkuar në Poradec, Moikomi kish thënë:
“Ah!”, me shumë surprizë. Kishin ndenjur si ndonjë orë, i kish fjalosur Maria. Moikomi kish sjellë dhe 1 libër të tij… I kish thënë Maries se do më vinë në Poradec. Kishin vajtur me 1 veturë.

PANORAMA

Anila Dedaj/ Studiuesi Moikom Zeqo, i ndarë nga jeta mëngjesin e 15 qershorit, është edhe një nga iniciatorët që “luftuan” në fillimet e viteve ’90 për të krijuar atë që do mendohej si e majta moderne.

Ndonëse nga viti 1991 qe një nga organizatorët e Kongresit të 10-të, ku do të ndodhte edhe kthimi i madh në përmbajtje dhe në emër i Partisë së Punës, që u shndërrua në Parti Socialiste, pas detyrave si ministër Kulture (1991) dhe deputet i PS-së deri në 1996, poliedriku do të lihej i përjashtuar nga politika. Megjithatë, ai qe gjithmonë i pranishëm përmes fjalës së tij në ngjarjet e ditës, veçanërisht ato politike e kulturore, si një nga mendimtarët më të vyer dhe zërat kritikë ndaj të gjitha partive politike. Në ceremoninë e nderimit të tij ditën e djeshme, para përcjelljes për në banesën e fundit, ishin të pranishme edhe disa nga figurat kyçe të politikës. Nga Presidenti Ilir Meta, te kreu i Bashkisë Tiranë, Erion Veliaj, kryetari i Kuvendit, Gramoz Ruçi, etj. Disa prej tyre shprehën edhe konsideratat e tyre për të.

Ilir Meta: Moikom Zeqo në vitet ‘90 mund të kalonte me PD, por s’e bëri këtë

Presidenti Ilir Meta, që afro një vit më parë i akordoi Moikom Zeqos titullin “Kalorës i Urdhrit të Skënderbeut”, shprehu dje vlerësimet për të duke kujtuar edhe kontributin e tij në PS gjatë viteve të para ’90. “Ishte një personalitet, i cili mund të kalonte menjëherë me Lëvizjen Demokratike, po nuk e bëri këtë.

Nuk i mohoi bindjet e dhe karakterin e tij. Ai ishte i majtë në bindjet e tij, por pa dyshim që ishte një i majtë me bindje të forta demokratike dhe këtë e tregoi gjatë gjithë jetës së tij. Ishte ndër kontribuuesit kryesorë për hapjen dhe emancipimin e PS-së dhe që mbështeti të rinj si unë apo Pandeli Majko e të tjerë, për të bërë një transformim të së majtës dhe për të ndërtuar një alternativë konkurruese dhe kjo ndodhte në momentet më të errëta të së majtës gjatë fundit të vitit 1991 e fillimit të vitit 1992”.

Meta tregon Zeqon edhe si një njeri idealist e të pakompromis. “Si rrallë të tjerë, ai edhe brenda familjes së tij politike ruajti personalitetin e tij dhe ishte gjithmonë kritik e parimor. Ishte një personalitet, që ndonëse konsiderohej problematik për pushtetin, ishte gjithmonë i dashur nga qytetarët, dashamirësit e tij të pafund që vlerësojnë virtytet e tij, njohuritë, si dhe mungesën e kompromiseve, për të vendosur interesin e tij para interesit publik dhe atij kombëtar. Mbetet një figurë e dashur dhe e adhuruar jo vetëm brenda vendit, por kudo jetojnë shqiptarë, në të gjithë botën. I dashur për të gjithë ata që janë krenarë për kulturën, traditat, trashëgiminë tonë e që luftojnë për t’i mbrojtur ato”, shtoi ndër të tjera Presidenti.

Alfred Moisiu e Pandeli Majko: Më i veçanti, patriot në emër të popullit

Ish-Presidenti Alfred Moisiu rrëfeu dje gjatë homazheve përshtypjet e tij nga njohja me Moikom Zeqon. “Kemi qenë bashkë në dy delegacione të ndryshme. Ishte një erudit, patriot në të mirë të popullit të tij. Iku para kohe, në një periudhë që na duhen shumë njerëz të tillë. I duhen popullit, vendit”, shtoi ai. Po ashtu, ministri i Diasporës, Pandeli Majko, e vlerësoi Moikom Zeqon si një nga personalitetet e rralla që ka pasur PS-ja. “Për mua ai mbetet shok, mik. Ka qenë pjesë e grupit më të mirë parlamentar që ne kemi pasur, atij të vitit 1992-1996. Moikomi ishte ndër më të veçantët e atij grupi. Nuk ishte thjesht një politikan i mirë, por mbi të gjitha njeri i mirë”, shtoi më tej ai.

Arta Dade: Një intelektual i mirëfilltë

“Një mik i yni i përbashkët këto ditë, më kujtoi një shprehje të Shën Markut, që thotë se ‘nuk duhet të hidhërohemi që na ka ikur, por duhet të gëzohemi që e kemi pasur’”. Ish-ministrja Arta Dade, mike dhe bashkëpunëtore e hershme me poliedrikun Moikom Zeqo, u shpreh dje se ndarja fizike e tij i trishton të gjithë ata që e njohën nga afër dhe përmes veprës.

“Me të na ka lidhur një miqësi 30-vjeçare dhe është e natyrshme që ikja e një miku lë një zbrazëti, e cila do kohë që të mbushet. Do të na mungojë në bisedat e ngrohta, në analizat e tij të thella, sepse Moikom Zeqo ishte gjithashtu një qytetar i angazhuar, një intelektual i mirëfilltë. Ai i kalonte caqet e partive, prandaj ka qenë një shembull edhe për të gjithë ata që e kanë njohur, në mënyrën sesi i bënte gjërat edhe në politikë. Unë besoj se Moikom Zeqo do të mbahet mend dhe do të jetë i paharruar, jo vetëm për brezin tonë, për edhe për brezat që do të vijnë, përmes veprës që ka pas”, u shpreh Dade.

Anila Dedaj/ Është vallë një mirazh… ai i fluturimit të pandalshëm të eruditit Moikom Zeqo edhe pas vdekjes, sikundër kapiteni holandez i “Fata Morganas” së tij?!

Në oborrin atrium të Muzeut Historik Kombëtar, ndërsa ceremoninë e shoqërojnë tingujt e muzikës klasike, karvani i gjatë i vizitorëve që vjen për t’i dhënë lamtumirën e fundit, pavarësisht rrethanave jo të zakonshme të pandemisë, është dëshmi e dashurisë që ai diti “të mbjellë” te njeriu. Është e shtunë, dita e gjashtë prej mungesës fizike të tij dhe në respekt të dëshirës që pat shprehur, homazhet i mbahen në institucionin që drejtoi për 8 vjet (1998-2006), për t’u përcjellë më pas në banesën e fundit në varrezat e Sharrës. I rrethuar nga katër piktura të tij, fotografia e sjell të qeshur portretin e poliedrikut.

Me kapelën republike, që dukej sikur “fshihte” misterin e dijeve të tij të gjithanshme, vështrimin vëzhgues, ngjan sikur kërkon të thotë: “Me syrin e poezisë në ballë/ Edhe në vdekje, jam i gjallë”… Të gjallë kujtimin e studiuesit, shkrimtarit, arkeologut, historianit, piktorit, politologut, intelektualit, krahas veprës, miqve e kolegëve, e mbajnë me vullnet e dashuri “të hekurt” familjarët e tij.

Djali, Epidamni, si simbolikë e asaj që duhet të ishte vetëm një ditë gëzimi, mban veshur kostumin e dasmës së tij (Po atë ditë, 5 vite më parë, Moikom Zeqo kishte mësuar se vuante nga leucemia akute dhe se në këto kushte nuk mund të jetonte më shumë se 9 vjet). Vajza e madhe, Arnisa, ka vendosur kollaren e kuqërremtë të atit të dashur, ndërsa Kleita një prej kapelave të tij. Në pritje të ëmbël, me nipin që studiuesi nuk arriti ta njohë, vajza e vogël duket se e ka më të vështirë të përmbajë lotët. Pranë Lidës, bashkëshortes së studiuesit, qëndrojnë dy vëllezërit e tij, me të cilët po ashtu kishte një lidhje të fortë.

Një kurorë prej Libohove dhe “delegacioni” nga Kosova

Në ceremoninë e lamtumirës së fundit, Moikom Zeqo bashkon shqiptarët nga të gjitha trevat shqipfolëse. Teksa kalojnë në atriumin e Muzeut Historik, dashamirësit e tij qëndrojnë pak çaste para fotografisë së eruditit, gati duke krijuar një monolog të heshtur… Rrethohet nga buqeta e kurora lulesh, të ardhura nga Durrësi ku u lind e u rrit, Tirana e të tjera qytete, deri te Libohova e babait të tij, të cilin e humbi në moshën 10-vjeçare. Një delegacion, me në krye Albin Kurtin, vjen nga Kosova për ta nderuar pak çaste para përcjelljes për në banesën e fundit. Më tej, trupi i tij përshkon rrugëtimin e fundit në mbitokë, ndërsa vepra humane dhe krijimtaria pa kohësi rrëfejnë misionin e përmbushur të dijetarit të pazakontë, mbinjeriut Moikom.

Anila Dedaj/ Personalitete nga bota e artit dhe kulturës përcollën dje një nga protagonistët dhe kritikët më në zë të saj. Studiuesi Moikom Zeqo, si në të gjallë, ditën e djeshme, gjatë lamtumirës së fundit në Muzeun Historik Kombëtar, ishte i rrethuar nga miqtë e tij. Ndër ta, poeti Faslli Haliti, me të cilin njiheshin prej afro 6 dekadash, rrëfen miqësinë e tyre dhe atë çka Zeqon e dallonte ndër të tjerë.

Po ashtu, Haliti tregon kohën kur poliedriku ishte në moshë fare të re dhe Ismail Kadare i kërkon të recensojë poezitë e tij. “Moikom Zeqon e njoha së pari nga poezitë e tij. Ishin vitet 1962-1963, kur ai sapo kishte nisur të krijonte dhe kishte menduar të botonte një vëllim me poezi. Ishte vetë Ismail Kadare që ma dha për recensë mua atë përmbledhje”. “Është libër interesant, bëhet fjalë për një poet të ri”, tregon poeti. Mandej Haliti do ta merrte për ta recensuar, por nuk do të ndihej i kënaqur me punën e bërë. “Kadare më pyeti: Pse nuk të pëlqeu?”, tregon më tej për “Panoramën”. Por shkaku që recensa nuk do t’i dukej në parametrat e duhur, ishte tjetër gjë. “Jo, se s’më pëlqeu,- i thashë, – por nuk e bëja dot në atë nivel që e donit ju”.

Poeti rrëfen më tej se Kadare do të kishte një pëlqim të veçantë ndaj poezive të Zeqos, sikundër edhe të disa të rinjve të tjerë. “Me Moikomin ishin afruar shumë në atë kohë. Kanë qenë miq, shkonin e vinin në shtëpitë e njëri-tjetrit”.

“Ishte një megaerudit, Zot i metaforave”

Faslli Haliti do ta ruante deri në ditët e fundit miqësinë me Moikom Zeqon dhe në momente delikate do t’i gjendeshin pranë njëri-tjetrit. Gjatë homazheve, mes emocioneve për mikun e tij, ai shpreh konsideratën për të qoftë si njeri të letrave, ashtu edhe nga ana humane. “Moikomi nuk ishte thjesht erudit, ai ishte një MEGAERUDIT. Mbi të gjitha, ishte një njeri me zemër të gjerë. Ndihmonte kolegët, pa pasur ndjesinë e xhelozisë apo të smirës, se ai do të ecte përpara. Ishte i begatë”. Haliti tregon se është edhe njohës i mirë i veprave të Zeqos dhe shumë prej tyre i ruan në bibliotekën e tij. Sa i përket veprës “Kështu foli Mona Liza”, që shkrimtari e konsideronte si kryeveprën apo “librin e jetës së tij”, Faslli Haliti do të theksonte: “Moikom Zeqo e botoi librin ‘Kështu foli Mona Liza’ pesë vjet para librit bestseller ‘Kodi i da Vinçit’, i Dan Brown”.

Në pritje që vepra e tij të vlerësohet nga lexues të shumtë, ai bën një krahasim mes veprave të poliedrikut tonë dhe kryeveprës së Leonardo da Vinçit, për të cilin ai së fundmi ribotoi edhe një tjetër libër, “Traktati i pikturës së Leonardo da Vinçit”.

“‘Mona Liza’ është kryevepra e Da Vinçit dhe enigmën e buzëqeshjes së saj, unë do ta krahasoja me misterin e poezive të Moikomit, të fshehtat që ato bartin. Has aty një përkim të ideve dhe emocioneve. Mona Liza është e heshtur, por flet shumë, sikundër edhe poezitë e poliedrikut tonë. Moikomi është ZOT I METAFORAVE.

Ai e ka metaforën si të dashurën e tij. Ndërsa lexon poezitë e tij, të duket sikur je në një labirint, por shumë shpejt e kupton se ato të çojnë drejt dritës. Për të shprehur gjithë këto vlera që ai mbart, sapo mora vesh lajmin e hidhur i thura një poezi, me vargjet: U shua Moikomi/ Shuhet flaka olimpike?/ Flaka olimpike rri ndezur përjetësisht…”

Në portretin e tij, ndërsa mes dhimbjes përcjell atin e dashur, lehtësisht dallon të ndjerin Moikom Zeqo. Dhe fjalët e të birit, Epidamnit në Muzeun Historik, gjatë homazheve, rrëfejnë edhe një herë se pse eruditi zgjodhi të përshkojë në jetë dete dijesh, një rrugëtim, në të cilin bashkë me bashkëshorten, Lidën, “thirrën” dhe tre fëmijët e tyre.

Jeta e studiuesit nuk shkoi asnjëherë drejt interesave personale, ndaj edhe amaneti i tij është gjithëpërfshirës. “Amaneti i babait tim nuk është përmbushur, pasi ai kërkonte një Shqipëri më të mirë. Shqipëria që ai donte dhe për të cilën luftoi, është një Shqipëri që ndoshta nuk e kemi pasur asnjëherë dhe do të ishte mirë ta kishim një ditë. Amaneti i tim eti nuk ishte përcjellja apo varrimi i tij, ishte Shqipëria, por edhe njerëzimi”.

Kjo lidhje e tij e fortë me vendin shpjegon edhe kthimin e Moikom Zeqos në Shqipëri gjatë vitit 1997, kur sapo kishte përfunduar studimet e doktoratës në Amerikë dhe iu dha mundësia të qëndronte atje. Një nismë e tillë të birit i pat ngelur “peng”, pasi, si pasojë, do t’u duhej që gjatë viteve në vazhdim të duronin ndarjen nga prindërit e një sërë vështirësish të tjera që hasin të rinjtë në vend të huaj.

Ndërsa dje, gjatë ceremonisë së përcjelljes së babait të tij, i rrethuar nga familjarë, miq, njerëz të thjeshtë, të botës së artit e kulturës, shkencës, figura politike të majtës e të së djathtës, Epidamni u shpreh: “Jam i lumtur që im atë është një figurë përbashkuese, por sot është një ditë zie”. Sa u përket dorëshkrimeve që Moikom Zeqo la pas dhe në veçanti librit të tij të jetës, “Kështu foli Mona Liza”, të cilin po e rishkruante dhe zgjeronte gjatë muajve të fundit me një entuziazëm të veçantë, Epidamni u shpreh se ai dhe familja e tij do të kujdesen që të shkojnë te lexuesi. “Librin ‘Kështu foli Mona Liza’ donte ta ribotonte dhe kështu do të ndodhë, jo vetëm me të, por të gjitha veprat që la pas. Madje, e deklaroj sot, se do të krijohet fondacioni Moikom Zeqo, që do të jetë një kontribut në letërsinë shqiptare”, tha më tej. Më pas, Epidamni mbajti një fjalim të veçantë në nder të të atit.

Eulogji – Lavdëri për Moikom Zeqo nga Epidamn Zeqo

Kjo nuk është një eulogji standarde. Im atë është një figurë unike, sui generis, pra, aspak standarde (edhe pse i thjeshtë dhe i kuptueshëm). Sa më mungon, o babi! Ku je tani, babi? Si ike kështu në mënyrë të pakthyeshme? Po Pandorës të vogël çfarë t’i them unë tani, ku t’i them iku gjyshi që ajo e ka pikë të dobët dhe e ka shumë xhan, xhan? Tani e thërras gocën BABI. Ke uri, babi? Të lexojmë librat e gjyshit, babi i vogël?

Kam veshur sot të njëjtin kostum që kisha në dasmën time në vitin 2015. Kur erdhe në Londër për dasmën, dukej që ishe i sëmurë, kishe leukemi kronike. Luftove për pesë vite si askush – sa krenar jam për ty, o ba! Ti, Moikom, je këtu me ne përjetësisht. Ne të gjithë duhet t’ia përcjellim gjeneratës së re këtë dritë-uri për të shpëtuar Shqipërinë nga gjendja toksike, në të cilën ndodhet.

Moikom Zeqo do të mbetet ati i përjetshëm i familjes Zeqo, por edhe ati i kombit shqiptar. Moikom ia kushtoi jetën zhvillimit dhe pasurimit cilësor, konceptual dhe sintetik të politikës, kulturës, arkeologjisë, letërsisë dhe mësimdhënies. Moikomi dhe vepra e tij është pasaporta kulturore e Shqipërisë europiane. Është i vetmi që është i lirë, por edhe i ditur. Ai ishte një njeri jashtëzakonisht i mirë dhe modest. Ai admironte bukurinë dhe dijen e vërtetë. Atij nuk i pëlqente bukuria kitch dhe lajmet e rreme.

Moikomi ishte i majtë edhe për të nderuar sakrificën e bërë nga partizani shqiptar Zihni Zeqo. Por Moikomi nuk mund të përkufizohet as si i majtë dhe as si i djathtë – Moikomi u përket njerëzve (të mirë) dhe njerëzimit. Moikomi do të mbetet përfaqësuesi më pjellor i konceptit të kombit dhe njerëzimit në vendin tonë të vogël.

Moikomi veshi shumë kapele profesionale (edhe kapele republike) gjatë jetës së tij: nga notar, peshkatar, punëtor hekurudhe, shkrimtar, redaktor, mësues, arkeolog, arkeologu i parë nënujor shqiptar, ministër i Kulturës, deputet, piktor, drejtori i Muzeut Historik Kombëtar.

Por karriera e tij profesionale, ndryshe nga ajo letrare dhe publicistike, ishte shumë e shkurtër në krahasim me karrierën e të tjerëve, që i këndojnë politikës ose e mbajnë gojën mbyllur. Ai meritonte shumë më tepër. Ah, sa shumë meritonte Moikomi kur ishte akoma gjallë!

Sa dritëshkurtër politika! Mendoni se një komb mund të ndërtohet ose të mbahet i bashkuar pa idealizëm? Pa De Radën e Naimin dhe pa Migjeni e Moikomin? Pragmatizmi është zgjidhja e vetme, thoni ju? Kujdes! Mos harroni se duhet një gjeneratë për të unifikuar një komb, dhe dy gjenerata për ta zhdukur atë.

Moikom punoi vetëm për të mirën e madhe të kombit shqiptar dhe të njerëzimit, dhe jo për interesat e tij personale apo edhe familjare. Misioni i tij ishte të ndikonte te njerëzit përmes dijes. Moikomi i mrekullueshëm gjithnjë ofronte një perspektivë unike në çdo debat për çdo temë: nga gjuhësia dhe arti deri tek ekonomia dhe gjeologjia.

Është e vërtetë që një komb mund të kuptohet si agregat i miliona njerëzve. Por një komb, në fakt, përkufizohet vetëm nga një grup i vogël individësh. Im atë është më i frytshmi midis tyre.

Pse, Moikom, nuk u bërë pragmatik si ne të tjerët? Pse e ktheve familjen në Shqipëri në vitin 1997 nga SHBA, kur të gjithë po largoheshin nga Shqipëria? Mendove se do të shpëtoje këtë vend? Sa ide naive, por e mrekullueshme dhe kuptimplotë në të njëjtën kohë. Sa shpresëdhënëse, por shpresëmarrëse.

Po unë, Epidamn Zeqo? Ndoqa ëndrrat e mia vetëm për t’u zgjuar në një makth. Mora Green Kartën amerikane, realizova ëndrrën e të gjithëve, por humba tim atë. Oh mërgim, si e ndave çdo familje shqiptare! Sa shumë dramë shkakton, sa shumë dhimbje dhe sa shumë pishmane.

Duhet të përqendrohemi te gjërat që kanë vërtet rëndësi, si familja e shëndeti dhe natyra e dritë-uria.

A do të lexohet vepra e Moikomit nga brezi i ri? Familja ime dhe mbështetësit e shumtë të Moikomit do të sigurohemi që kjo të ndodhë. Të rinjtë dhe të vjetrit duhet të bëhen më të mirë në mënyrë që Shqipëria të shërohet. Duke lexuar Moikomin, forcohet vetëdija kombëtare dhe njerëzore.

Ku është tani Moikomi? Ku je, babi im? Në parajsën e mbushur me re të bardha? Jo, Moikomi është duke punuar çdo ditë si përherë, Moikomi është ministri i përjetshëm i kulturës shqiptare, europiane, dhe botërore. Ai është kujdestari fisnik i bibliotekës njerëzore. Amen!